Een nieuw begin

Emily St. John Mandel,
Station Eleven (Canada 2014)
Roman, 353 pp.
Nederlandse titel: Station elf



Plotseling dook dit boek overal op: juichende recensies in de pers, nominaties voor literaire prijzen, enthousiaste Engelstalige bloggers. Zonder die warme aanbevelingen zou ik niet zo gauw aan dit boek zijn begonnen, want: alweer zo'n ongetwijfeld deprimerende dystopie die in de nabije toekomst speelt. Hier is wat er is gebeurd: naar schatting 99,99% van de mensheid is in moordend tempo neergemaaid door het agressiefste virus ooit; slechts hier en daar leven nog wat plukjes mensen. De beschaving zoals wij die kennen is in elkaar gestort en de overlevenden moeten vechten om de overgebleven hulpbronnen. Er is geen elektriciteit meer, geen vlieg- en autoverkeer, geen centraal gezag, geen grenzen. Goed om kunnen gaan met wapens is een vereiste om te overleven. Toch zijn er her en der een paar idealistische zielen die nog wat cultuur proberen te redden. Een oude man heeft bijvoorbeeld op de afgelegen luchthaven waar hij 20 jaar terug strandde, toen de pandemie uitbrak, een museum ingericht, iemand doet een poging weer een krant te beginnen en een reizend theater- en muziekgezelschap houdt de klassieke muziek en Shakespeare levend.

Allemaal al eens vaker gezien, en toch, wat een prachtig mooi boek bleek dit te zijn en wat kan die Mandel schrijven!

Zoals wel meer romans die zich heen en weer bewegen tussen verleden en toekomst heeft ook deze één scharnierpunt, waar alles om draait. Dat is de openingsgebeurtenis, die tevens samenvalt met de uitbraak van de pandemie. Een beroemde acteur wordt tijdens een voorstelling van King Lear ineens onwel, zakt in elkaar en is even later dood. Hartaanval. Tijdens deze dramatische episode die het boek meteen tot een ijzersterke pageturner maakt, worden de meeste personages die in de rest van het boek op zullen treden geïntroduceerd: Arthur Leander, de acteur die zo plotseling sterft, Kirsten die dan acht is en een piepklein bijrolletje in King Lear heeft, Jeevan uit het publiek die Arthur probeert te reanimeren, Arthurs oude vriend Clarke, Miranda de eerste ex-vrouw van Arthur, Elizabeth de tweede ex-vrouw van Arthur en hun zoontje Tyler.

Twintig jaar later (het Jaar Twintig) is Kirsten onderdeel van The Traveling Symphony, het rondreizende gezelschap dat door een ontvolkt en niet ongevaarlijk stukje Canada trekt met als motto "Because survival is insufficient". Deze roman draait daarom ook niet in de eerste plaats om overleven - en zelfs niet alleen om cultuur. Wat hem zo indrukwekkend en onvergetelijk maakt is de aangrijpende sfeer van weemoed en melancholie; de realisatie dat de mensen nooit beseften hoe goed ze het hadden totdat het hen in één keer ontnemen werd.

We bemoaned the impersonality of the modern world, but that was a lie, it seemed to him; it had never been impersonal at all. There had always been a massive delicate infrastructure of people, all of them working unnoticed around us, and when people stop going to work, the entire operation grinds to a halt. No one delivers fuel to the gas stations or the airports. Cars are stranded. Airplanes cannot fly. Trucks remain at their points of origin. Food never reaches the cities; grocery stores close. Businesses are locked and then looted. No one comes to work at the power plants or the substations, no one removes fallen trees from electrical lines.

"The more you remember, the more you've lost," zegt Kirsten als ze geïnterviewd wordt door de man die de pers nieuw leven in probeert te blazen. Daarom is het nieuwe bestaan gemakkelijker voor de jongeren.

En toch is er ook schoonheid. De sterren en de Melkweg zijn in hun volle glorie zichtbaar geworden, nu er geen lichtvervuiling meer is. De bossen worden weer ongerept en vullen zich met herten. Bloemen nemen het asfalt over en alle alledaagse spullen van voor het Jaar Nul krijgen een schoonheid die ze daarvoor nooit hadden. Het is de reden dat Clark zijn Museum of Civilization begint, een collectie van achtergelaten en verloren iPads, mobieltjes, credit cards e.d. die geen enkele functie meer hebben, maar plotseling een esthetische en emotionele lading hebben gekregen: "in his present state of mind, all objects were beautiful. He stood by the case and found himself moved by every object he saw there, by the human enterprise each object had required."

En wat ging iedereen nonchalant met dat leven om:

“I used to write ‘T-H-X’ when I wanted to say ‘thank you.’ ”
“I did that too. Because, what, it would’ve taken too much time and effort to punch in an extra three letters and just say thanks? I can’t fathom it.”

Steeds wordt de wereld van vóór de pandemie tegenover die van het leven van erna gezet. Dat heen en weer springen in de tijd wordt door de schrijfster zo knap gedaan, dat ze daarmee niet alleen geleidelijk aan banden en dwarsverbanden tussen de personages van toen en nu onthult (waarom heeft bijvoorbeeld de hond van de gevaarlijke sekteleider dezelfde naam als de hond in het sf-stripverhaal dat Kirsten al 20 jaar koestert?), maar ze ook een emotionele band tussen lezer en personages schept, zodat je zelf hun heimwee voelt.

De roman eindigt niet zwartgallig, maar letterlijk met een sprankje licht, één van de mooiste momenten in het boek, nu je je als lezer zo ingevoeld hebt in de personages en hun nieuwe omstandigheden. Ik kreeg een brok in mijn keel bij dit sprankje. Hier en daar hoor je een enkele stem die stelt dat het onterecht is dat Station Eleven is genomineerd voor een aantal prestigieuze prijzen, omdat het niet vernieuwend of stilistisch avontuurlijk is. Dat mag zo zijn, maar het blijft wel één van de mooiste recente boeken die ik de afgelopen tijd heb gelezen
__________________
Korte aanvulling: en wat lees ik een paar minuten nadat ik deze bespreking heb gepost in The Guardian? George R.R. Martin zegt precies hetzelfde als ik!


PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen! Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Plaats dan s.v.p. een link bij de reacties.