Het damesparadijs

Émile Zola,
The Ladies' Paradise (Frankrijk 1883)
Roman, 480 pp.
Oorspronkelijke titel: Au bonheur des dames
Nederlandse vertaling: Paradijs voor vrouwen (alleen tweedehands)



Mijn opa van moeders zijde (mijn geliefde Pake Andries) was een groot fan van Émile Zola. Hij schijnt de hele Rougon-Macquartserie gehad te hebben, maar bij de verhuizing naar het verpleeghuis, zo rond 1970, zijn al die prachtboeken weggeraakt. Vermoedelijk zijn ze als gevolg van een misverstand door de lieve hulpvaardige buren die niks met boeken hadden bij het oud papier gezet. Als dat niet was gebeurd, was ik vast veel eerder aan deze beroemde schrijver begonnen; nu heb ik onlangs pas mijn eerste Zola gelezen. Deze dus. De titel is niet heel erg bekend en hij is in Nederlandse vertaling alleen nog maar tweedehands te verkrijgen, maar dat is erg jammer, want ik vond dit een uitstekende en verrassend toegankelijke eerste kennismaking met Zola. En als bonus is het boek niet alleen verrassend toegankelijk, het is ook verrassend modern.

Le Bon Marché in 1892

Verleiding
Wat is het damesparadijs? Het eerste grote warenhuis in de geschiedenis natuurlijk, of had u daar een andere voorstelling van, geachte lezer? Opvallend genoeg was 'funshopping' ook 150 jaar geleden (de periode waarin dit boek speelt) al een bezigheid waar menig dame haar hoofd en haar geld mee kon verliezen. Sterker nog, het fenomeen werd destijds zo ongeveer uitgevonden door de persoon op wie Zola één van zijn hoofdpersonen baseerde: Aristide Boucicaut, de stichter van Le Bon Marché, het enorme warenhuis dat in 1852 nog een manufacturenwinkel met 12 werknemers en een omzet van 450.000 franc was, in 1887 een heel blok bestreek, en in 1906 een omzet van 200 miljoen franc draaide. Boucicaut bedacht het winkelen als verleiding, als de vervulling van een verlangen waarvan de clientèle niet eens wist dat ze het had. Hij begon voor het eerst met adverteren, besteedde veel aandacht aan aantrekkelijke uitstallingen, introduceerde vaste prijzen en de mogelijkheid om spullen te retourneren.

Verpletterend
Op deze persoon is Octave Mouret gebaseerd, de jonge man en telg uit de Rougon-Macquart-dynastie, die in een eerdere roman (Pot-bouille) een rijke weduwe met een manufacturenwinkel huwt en in dit verhaal inmiddels zelf weduwnaar is. Maar het eigenlijke middelpunt van de roman is Denise Baudu, een jonge vrouw uit de provincie, wier ouders dood zijn en die nu met haar broertjes aanklopt in Parijs bij haar oom. Oom Baudu heeft een ouderwets manufacturenhandeltje pal tegenover het almaar uitdijende imperium van Mouret en staat net als alle andere kleine zelfstandigen in de buurt op het punt om door Mourets Le Paradis verpletterd te worden. Hij kan haar dan ook geen werk in zijn winkel aanbieden, maar Denise is ondernemend en is gebiologeerd geraakt door Le Paradis. Bij haar eerste aanblik van het warenhuis is ze al meteen overdonderd:

... this shop which had suddenly appeared before her, this building which seemed so enormous, brought a lump to her throat and held her rooted to the spot, excited, fascinated, oblivious to everything else. ... It was a giant fairground display, as if the shop were bursting and throwing its surplus stock into the street. Uncle Baudu was forgotten. Even Pépé, who had not let go of his sister’s hand, was staring with wide-open eyes.

Ze slaagt erin om aangenomen te worden in Le Paradis en daar de aandacht van Mouret te trekken, maar gemakkelijk is het leven van een winkelmeisje niet. Eén van de fascinerende dingen van dit boek is dat Zola ons laat kennis maken met hoe dit hypermoderne warenhuis werkt, hoe het reilt en zeilt, wat er achter de schermen gebeurt, hoe de arbeidsomstandigheden zijn, hoe de werknemers met elkaar omgaan - het wordt allemaal even boeiend en meeslepend verteld. Daar tussendoor speelt zich een stil drama af, namelijk dat van de kleine zelfstandigen die kapot geconcurreerd worden en het niet redden.

Niet te stuiten vitaliteit
Denise is visionair genoeg om meteen te zien dat dit soort warenhuizen de toekomst heeft en bewondert, net als Zola overigens, de enorme vitaliteit en ondernemingslust van iemand als Mouret, zijn commerciële inzicht en zijn organisatietalent. Tegelijkertijd wordt het mega-warenhuis neergezet als een enorme, nietsontziende machine: "it was all regulated and organized with the remorselessness of a machine: the vast horde of women were as if caught in the wheels of an inevitable force."  Deze machine is meedogenloos en slokt alles op. De vooruitgang heeft een prijs, zo maakt Zola duidelijk, maar is onmogelijk te stuiten. Het is niet toevallig dat ook ene Baron Hartmann, gebaseerd op de Baron Haussmann, die het Parijs van de grote boulevards creëerde, een rol speelt in het boek. Want dit is naast het verhaal van Denise en Mouret (en talloze bijfiguren) ook het verhaal van het moderne Parijs, dat zich ontdeed van donkere middeleeuwse krotten en uit de as oprees als een glorieuze nieuwe stad met blinkende gebouwen van glas en staal.

Sterk en onafhankelijk
Hoewel al snel duidelijk wordt wie de winnaars en wie de verliezers zullen zijn in dit verhaal, is het toch de voortdurende  ambivalentie tussen mededogen met de verliezers en bewondering voor de winnaars die dit boek zo meeslepend maakt. Wat ook verrassend is, is de persoon van Denise. Ja, ze wordt aan de ene kant neergezet als het negentiende-eeuwse ideaal van de bescheiden, deugdzame en zachtaardig vrouw, maar ze is ook sterk, onafhankelijk en wil alleen een man op háár voorwaarden. Ze is de enige die Mouret, de grote verleider, tot op zekere hoogte kan weerstaan. Ook in die zin is dit een heel modern aandoend verhaal. Hopelijk komt er weer een nieuwe Nederlandse editie, want deze minder bekende Zola is nog steeds erg de moeite van het lezen waard.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen! Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Plaats dan s.v.p. een link bij de reacties.