Het verhaal dat niet verteld mocht worden

Fethiye Çetin,
Het geheim van mijn grootmoeder (Turkije 2004).
Mémoires, 117 pp.
Vertaald uit het Turks door Hanneke van der Heijden


De schrijfster van dit non-fictie boek is advocate en mensenrechtenactiviste, maar daar gaat het boek niet over, alhoewel - indirect eigenlijk toch juist wel. Want als er iemand in haar leven was waarvan de mensenrechten op vreselijke wijze waren geschonden, dan was het Çetins grootmoeder wel. Alleen kwam ze daar pas vlak voor haar dood achter. Çetin, die een hele sterke band had met deze oude vrouw, wist niet beter dan dat de moeder van haar moeder Seher heette en net als de rest van de familie een Turkse moslim was. De waarheid bleek tot haar verbijstering heel anders te zijn. Ze was diep geschokt door wat haar oma had meegemaakt, vooral omdat het om een kwestie ging waar in Turkije nog steeds een enorm taboe op rust: die van de Armeense genocide van 1915.

Want grootmoeder bleek helemaal niet Seher te heten. Ze was in 1905 geboren in Oost-Turkije als Heranuş Gadarian, uit Armeense, christelijke ouders (een onderwijzersfamilie), maar was op negenjarige leeftijd geroofd, in het huishouden van een kinderloos Turks echtpaar opgenomen, daar van een nieuwe naam en godsdienst voorzien, uitgehuwelijkt aan een neef van de vrouw, en zag haar eigen ouders nooit meer terug. Het geheim van mijn grootmoeder is haar verhaal, een schokkend verhaal dat ze tegen het eind van haar lange leven in horten en stoten aan haar kleindochter vertelde.

Opa en oma, met dochter en kleinkinderen. Rechtsvoor met hoofddoek
de grootmoeder van de auteur (foto uit het boek).

Sterk en intelligent
Çetin onthult geleidelijk aan en in onopgesmukte taal aan de lezer wat er is gebeurd, een beetje op dezelfde manier als waarop ze er zelf achter kwam. Ze schetst eerst een warm en liefdevol portret van een sterke vrouw die altijd klaar stond om anderen te helpen, ook als ze zelf bijna niets had. Nadat Çetins vader op jonge leeftijd overleed, bracht het gezin veel tijd door bij de grootouders en je krijgt het idee dat haar oma één van  de belangrijkste personen in haar jeugd was. Later gaat Çetin studeren, overlijdt opa en woont oma beurtelings bij één van haar kinderen. De sterke band blijft echter. Çetin zegt dat ze haar intelligentie en sterke gevoel voor rechtvaardigheid van haar moeders moeder heeft gekregen en het zal niet voor niets zijn dat zij juist degene is die het verhaal van Heranuş Gadarian te horen krijgt

Systematisch verjaagd en afgeslacht
Dat is een verhaal dat eigenlijk niet verteld mocht worden. Het getuigt dan ook van grote moed dat Çetin het geschreven en gepubliceerd heeft. Ze had in 1980 al eens kort in de gevangenis gezeten vanwege haar politieke activisme, maar dit keer ging het goed: het boek werd niet alleen een bestseller in Turkije maar werd ook in diverse andere talen vertaald. Eindelijk werd er in Turkije dan toch gepraat over wat in het land niet de Armeense genocide mag heten, hoewel er tussen de 800.000 en 1,5 miljoen Turkse Armenen de dood in gejaagd werden. Eigenlijk doet de aanduiding er niet eens zo toe. Onomstreden is dat een heel volk systematisch werd verjaagd uit het land waar het al eeuwen woonde, dat velen doelbewust afgeslacht werden en dat anderen dankzij de Turkse regering door hongersnood en ontberingen omkwamen.

Kinderrroof
Het verhaal van de grootmoeder is exemplarisch voor wat honderdduizenden Armenen in Turkije overkwam. Het begon in april 1915. De Armenen hadden de schuld gekregen van een Turkse nederlaag tegen de Russen in de Eerste Wereldoorlog die net was uitgebroken, en alle mannen en jongens werden plotseling gearresteerd en op transport gezet. Niemand wist waarheen en of ze ze ooit nog terug zouden zien. Het gezin van de kleine Heranuş had het geluk dat de vader in Amerika verbleef om geld te verdienen waarmee de familie een eigen zaak wou beginnen, maar de andere mannen waren niet zo fortuinlijk. Toen kwamen de militairen ook de achtergebleven vrouwen en kinderen ophalen. Ze moesten het land uit (het waren immers verraders in de ogen van de Turken) en ze moesten maar zien hoe ze in Syrië kwamen. Er begon een lange barre tocht, die heel velen niet overleefden. Heranuş werd onderweg letterlijk uit de armen van haar moeder gerukt en meegenomen door een militair te paard, die haar een nieuwe naam en godsdienst gaf en haar voorgoed haar identiteit ontnam. De man was op zich goed voor haar, maar zijn vrouw behandelde het kind als huisslaafje en liet er geen enkel misverstand over bestaan dat dat haar positie was in het verder kinderloze gezin.

Fethiye Çetin (bron)

Hoop
Dit was het lot van duizenden, zo niet tienduizenden Armeense kinderen, en iets waar nooit over gepraat werd, ook niet door de betrokkenen. Mede dankzij de moed van deze schrijfster is het taboe een heel klein beetje minder taboe geworden. Persoonlijke geschiedenissen maken meestal veel meer indruk dan historische verhandelingen en zijn wel vaker het middel dat mensen de schellen van de ogen doet vallen. Het mooie en knappe aan dit boek is dat het geen bitter verhaal vol wrok is geworden. Grootmoeder en kleindochter willen geen wraak, maar begrip en erkenning voor wat de Armeniërs is aangedaan. Het boek eindigt hoopvol, als Çetin ontdekt dat ze nog levende familie in Amerika heeft en ze hen een emotioneel bezoek brengt. Emotioneel ook voor deze Amerikaanse Armeniërs, voor wie Turken zijn zoals nazi-Duitsers voor Joden, maar dankzij Çetin zijn ze in staat zijn om daarover heen te stappen en de mens achter de Turkse te zien (die overigens voor een kwart Armeens blijkt te zijn). Zowel Fethiye Çetin als haar grootmoeder moeten heel bijzondere vrouwen zijn om op zo'n manier met zo'n gruwelijk verleden om te gaan.
____________________________
Ik las dit boek omdat ik in augustus ga bergwandelen in Armenië en dank Lutske de Jong heel hartelijk voor de aanbeveling.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen! Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Plaats dan s.v.p. een link bij de reacties.