De denkwereld van de prehistorische mens

Colin Renfrew,
Prehistory: The Making of the Human Mind (GB 2007)
Archeologie, geschiedenis, 248 pp.
Geen Nederlandse vertaling verkrijgbaar



Colin Renfrew is al jaren een vooraanstaand archeoloog die veel toegankelijke en succesvolle boeken voor niet-vakgenoten heeft geschreven. Het eerste boek dat ik van hem las, Before Civilization: The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (1973), vertelde hoe radicaal de prehistorie moest worden herschreven toen het dankzij de C14-methode mogelijk werd om prehistorische overblijfselen te dateren, en hoe de hele manier van het interpreteren van de prehistorie over de kop moest.

De barbaren van Europa
Het dogma was namelijk altijd geweest dat de piramides in Egypte veel ouder waren dan megalithische bouwwerken als Stonehenge en de tempels van Malta. De onderliggende gedachte daarbij was dat de beschaving in het Midden-Oosten was uitgevonden en vandaar naar de barbaren in Europa gebracht. Daar bleek niets van te kloppen. Toen de Egyptenaren begonnen met hun piramides waren de tempels van Malta al oud en Stonehenge stond er ook allang. Dit bracht een aardverschuiving in het denken teweeg. Prehistorici realiseerden zich door deze nieuwe informatie pas echt goed dat beschaving door verschillende volkeren onafhankelijk van elkaar kon worden "uitgevonden" (ook al zijn er nog steeds idioten die bijvoorbeeld beweren dat de Maya-piramides in Mexico geïnspireerd zijn door die van Egypte, kennelijk vanuit de gedachte dat de oorspronkelijk Amerikanen te achterlijk waren om zelf zulke bouwwerken te ontwikkelen). Renfrew schreef in Before Civilization een helder en boeiend betoog over hoe die paradigma-verschuiving plaats vond.

Oorsprong van de Indo-Europese talen
Nog interessanter vond ik zijn Archaeology and Language: The Puzzle of Indo-European Origins (1987). Daarin zette hij een destijds nieuwe theorie uiteen waarin de oorsprong van de talen uit de Indo-Europese taalfamilie (waartoe de meeste Europese talen en ook diverse talen van Iran, Afghanistan en het Indiase subcontinent behoren) gezocht werd in het huidige Anatolië en het verspreidingsmechanisme in het verspreiden van de landbouw, die daar immers begon. Inmiddels lijkt het er, op grond van het DNA-onderzoek van de laatste vijftien jaar, op dat de theorie niet klopt, maar het boek geeft ontzettend veel boeiende informatie over archeologie in combinatie met historische taalkunde. Echt iets voor de liefhebber.

Symbolisch denken
Ik had dan ook echt zin in dit boek, dat ging over cognitieve archeologie, een tamelijk nieuw onderzoeksterrein waarbij de wetenschapper (simplistisch samengevat) op basis van oude artefacten probeert te onderzoeken hoe onze verre voorouders dachten, voordat ze dat op schrift konden zetten. Het probleem met deze nieuwe tak van wetenschap is echter dat ze nog zo jong is, dat ze vooral in het theorie-vormende stadium verkeert en in hoge mate speculatief is. Nu is Renfrew in dit boek niet iemand die er lustig op los speculeert. Hij is een bedachtzame wetenschapper die zich baseert op de kennis van nu. Maar omdat de kennis op het gebied van de cognitieve archeologie nog maar zo beperkt is, is het boek vaak aan de theoretische en abstracte kant, ook al is het best interessant om er bij stil te staan dat symbolisch denken iets unieks menselijks is en hoe we uit het archeologische materiaal in hele grote lijnen kunnen afleiden wanneer en hoe dat begon. In feite is dat waar dit boek over gaat: de materiële interactie van de vroege mens met zijn omgeving kan ons iets vertellen over zijn denkwereld.

Schildering van een bison in de grot van Altamira

Het nut van goud
Het probleem is dat de interpretatie ervan zo lastig is. Wat moeten we bijvoorbeeld opmaken uit de ongelooflijk oude en adembenemend mooie grotschilderingen van Lascaux en Altamira? Niemand weet het, er zijn alleen heel uiteenlopende theorieën over. Renfrew gaat dan ook niet heel uitgebreid op dit onderwerp in, maar wel op bijvoorbeeld het ontstaan van het idee dat iets waarde heeft, zonder van praktisch nut te zijn. We staan er nooit bij stil (ik tenminste niet), maar het is helemaal niet vanzelfsprekend dat zoiets als goud waardevol is. Je kunt er geen gereedschappen mee maken, want daar is het te zacht voor, en verder heeft het ook geen nut: je kunt het niet eten en het houdt je niet warm. Het werd pas wat waard toen een gemeenschap kennelijk stilzwijgend begon te vinden dat het statusverhogend en mooi was, waarmee het bovendien een symbolische lading kreeg. Van hieruit verkent Renfrew onder meer het ontstaan van maatschappelijke ongelijkheid (ook al geen natuurlijk fenomeen), geld, religie en (een beetje onlogisch in een boek over prehistorie) het ontstaan van het schrift. Hoewel dit allemaal redelijk concrete onderwerpen zijn, blijft wat Renfrew erover schrijft allemaal erg theoretisch en abstract.

Verschillende doelgroepen
Ik kreeg van dit boek de indruk dat het eigenlijk een uit de kluiten gegroeid essay is, waaraan op kunstmatige wijze onderdelen zijn toegevoegd om het te kunnen uitgeven als boek. Zo begint dit werkje met een heel lezenswaardige geschiedenis van het denken over de prehistorie, die op zichzelf bijzonder aardig is, maar voor een hele andere doelgroep dan die waarvoor de rest is geschreven. Dat eerste hoofdstuk is namelijk alleen de moeite waard voor iedereen die nog maar weinig over de prehistorie heeft gelezen, de rest van het boek is vooral interessant voor degenen die zich al langere tijd tamelijk intensief met archeologie en archeologische theorievorming bezighouden. Eerlijk gezegd val ik onder geen van beide doelgroepen. Ik heb in het verleden voldoende over het onderwerp gelezen om weinig nieuws in het eerste onderdeel tegen te komen, maar ben te weinig deskundig op het gebied van de archeologische theorie om gegrepen te worden door de rest.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.