Hoekig, weerbarstig en taai

Halldor Laxness,
Independent People: An Epic (IJsland 1934-35)
Roman, 544 pp.
Vertaald uit het IJslands door J.A. Thompson
Nederlandse titel: Onafhankelijke mensen



Hoekig, weerbarstig en taai. Dat was het leven tot nog niet zo lang geleden voor de IJslanders. Hoekig, weerbarstig en taai is hoofdpersoon Bjartur - en hoekig, weerbarstig en taai zou je ook mijn leeservaring kunnen noemen. Het boek vergt inspanning en doorzettingsvermogen van de lezer, maar dat is niets vergeleken bij wat Bjartur doorstaat. Hij is geen voor de liggende held: hij is onwetend, koppig, hard, en behandelt alleen zijn hond en zijn schapen goed, want dat zijn zijn bestaansmiddelen. Maar zijn vermogen om zich door niets en niemand uit het veld te laten slaan, kan gerust episch worden genoemd. De ondertitel van het boek is dan ook terecht: 'een epos'. En toch is het pas helemaal aan het eind, als Bjartur eindelijk een heel klein beetje van zijn halsstarrigheid opgeeft, dat je hem als een held ziet en het boek zijn volle emotionele impact krijgt.

Vervloekt
Daar gaat een lang verhaal en veel strijd aan vooraf. Bjartur is pas op zijn 36ste, na 18 jaar ploeteren voor een baas, in staat zijn eigen schapenbedoeninkje te beginnen en een vrouw te trouwen. Dat is dan ook waar het verhaal mee begint. Maar daarvóór is er een woest, inleidend hoofdstuk dat de toon zet en een soort profetie inhoudt: de landerijen van Bjartur zijn lang geleden - in de mist van de vroege middeleeuwen - vervloekt door typisch IJslandse duivels en heksen en geen enkele boerderij heeft hier daarom ooit stand kunnen houden. Bjartur veracht dit soort bijgeloof en zal met bijna bovenmenselijk doorzettingsvermogen stand houden. Maar of hem dat tot het bittere einde zal lukken, is de vraag die de lezer aan het boek kluistert.

Het soort hutten waar IJslandse boeren
vroeger in woonden (eigen foto)

Schapen, honden, wormen
Het bestaan van de IJslandse boer is een eeuwige strijd tegen de elementen en de vijandige natuur geweest en in die zin is het land werkelijk vervloekt.

Generation after generation the crofter raises his chant, contemptuous of the powers that lay claim to his limbs and seek to rule his fate to his dying day. The history of the centuries in this valley is the history of an independent man who grapples barehanded with a spectre which bears a new and ever a newer name. And yet, always, to all eternity, it is the same spectre assailing the same man century after century.

Want al hoe wonderlijk mooi het is, het IJsland van vóór de Tweede Wereldoorlog is een heel hard land om er een bestaan bij elkaar te schrapen. Landbouw is amper mogelijk en het terrein is eigenlijk alleen geschikt voor schapen. Maar ook die hebben het moeilijk. Als de winter te lang duurt om ze genoeg hooi te kunnen voeren voordat er weer gras groeit, als ze wormen krijgen waar geen medicijn tegenop kan (tenminste toen niet) lijdt iedereen honger. De mensen wonen voor het merendeel in ver uit elkaar gelegen plaggenhutten, waar ze een allerkarigst bestaan leiden en de kinderen al op jonge leeftijd meewerken. Omdat de honden zo essentieel zijn bij het schapen houden, worden die door het baasje beter verzorgd dan zijn kinderen.

De poëzie van de sagen
En toch kent het boek bij momenten ook lyriek. De ruwe, harde Bjartur is - zoals trouwens verrassend veel IJslanders - een dichter, die oog heeft voor natuurschoon en een mateloze bewondering voor de oude sagen en hun helden heeft. Als hij terecht komt in een zware sneeuwstorm en bijna doodvriest, beeldt hij zich in dat hij een oude sagenheld is die tegen een afschrikwekkend monster vecht, een strijder die hij pas op zal geven als hij overwint of sterft. Bjartur overwint. Hardheid is een overlevingsmechanisme; zachtheid is zwakheid waarmee je er niet komt. Bjartur heeft maar één zwak: zijn dochtertje, dat waarschijnlijk niet eens van hem is, en dat hij Asta Sollilja doopt, Geliefde Zonnelelie.

Niet dood te krijgen
De stokoude moeder van zijn tweede vrouw heeft haar eigen overlevingsmechanisme: verwacht niks van het leven en dan kan het nooit tegenvallen; fatalisme als een verinnerlijkte karaktereigenschap die beschermt tegen de eeuwige teleurstelling die het leven van een vrouw als zij behelst. Dit is de scène waarin haar jongste kleinkind komt vertellen dat hij naar Amerika vertrekt:

“Grandma,” said the lad, “I’m going tomorrow.”
“Oh, not very far, surely,” she said.
“I’m going to America.”
She laid her needles in her lap and looked at him askant for a little while; then sticking one of her needles under her hood, she scratched herself with the point for a moment or two.
“Well, that’s shaken all the lice out of my head,” she said, then resumed her knitting.

Geen van beiden, Bjartur en de oude vrouw, zijn ooit echt kapot te krijgen. Maar Bjarturs grootste leitmotif, zijn obsessie, zijn levensdoel, is onafhankelijkheid en dat kan hem mogelijk nog wel eens fataal worden: "Independence is the most important thing of all in life. I say for my part that a man lives in vain until he is independent. People who aren’t independent aren’t people. A man who isn’t his own master is as bad as a man without a dog." Ik herken daar heel duidelijk iets in van mijn eigen Friese voorouders, een streven waar ik veel sympathie voor en affiniteit mee heb, maar Bjartur voert het zo extreem ver door dat hij van niets en niemand hulp wil aannemen en niets en niemand vertrouwt. In dat opzicht is hij een stijfkoppige dwaas, die zonder dat hij het door heeft misschien zijn eigen ondergang bewerkstelligt. Alleen aan het eind lijkt er iets te veranderen. En dan pas is er heel even ruimte voor echte ontroering.

Het epos van de eenvoudige boer
Ik vond dit niet altijd een even prettig boek om te lezen, maar het is wel een indrukwekkend boek en ik ben blij dat ik het heb gelezen, vooral omdat er heel veel in zit om te overpeinzen, ook op literair en psychologisch gebied. Mijn Engelstalige uitgave (van uitgeverij Vintage) heeft wat dat betreft een prima inleiding, die je (zoals meestal met dit soort uitgebreide inleidingen) pas moet lezen nadat je het boek uit hebt. Die inleiding maakt duidelijk hoe complex en interessant het verhaal eigenlijk is, en laat zien dat onder de oppervlakte van wat slechts een strijd om het bestaan van een eenvoudige IJslandse boer lijkt, een waar epos schuil gaat. Het epos van een IJslandse 'elckerlyc'.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.