De dynamiek van een meisjesvriendschap

Elena Ferrante,
De geniale vriendin (Italië 2011)
Roman, 334 pp.
Uit het Italiaans vertaald door Marieke van Laake



Twee meisjes die opgroeien in een Napolitaanse volksbuurt in de jaren vijftig en zestig. Dat is het, meer niet: de samenvatting van dit boek. Er zijn geen schokkende gebeurtenissen. Er zijn geen opvallende ontwikkelingen. De stijl is een recht-toe-recht-aan chronologische vertelstijl. Niks bijzonders. Toch heeft dit boek (het eerste in een serie) al miljoenen lezers aan de pagina's gekluisterd, dus er moet iets zijn dat al die mensen zo boeit. Volgens mij zijn dat twee dingen. Het eerste en meest voor de hand liggende, en dat wat het vaakst geroemd wordt, is de sfeer. Ook als je nooit voet in een volksbuurt in Napels hebt gezet, is het bijna alsof je een gevoel van herkenning ervaart. Zo echt voelt het. De familiewinkeltjes waar de buurt alle boodschappen doet. De sociale controle en het geroddel. De kinderrijke gezinnen. De scootertjes. Het gesappel. De melodrama's en de lawaaïige ruzies. De achtergrondaanwezigheid van de maffia. Niet dat het allemaal zo romantisch was. Zoals Elena, die dit verhaal optekent, al zegt:

Ik heb geen heimwee naar onze jeugd; die was vol geweld. Er overkwam ons van alles, in huis en daarbuiten, elke dag, maar ik herinner me niet ooit gedacht te hebben dat het leven dat ons was beschoren bijzonder akelig was. Zo was het leven en daarmee uit, we groeiden op met de plicht het de anderen moeilijk te maken voordat de anderen het ons moeilijk maakten.

Uitdaging en rivaliteit
Het werkelijk boeiende zit 'm echter niet in de sfeer, maar in de verhouding tussen Elena en haar vriendin Lila, de dochter van de schoenmaker. Ze zijn even oud, wonen in hetzelfde flatgebouw en raken op jonge leeftijd bevriend. Maar de vriendschap heeft vanaf het begin een sterk element van uitdaging en rivaliteitin zich. Als Lila de pop van Elena door een raampje de verboden kelder van het flatgebouw in gooit, smijt Elena die van Lila er achteraan. Als Lila besluit om de griezelige kelder in te gaan, gaat Elena haar achterna. Lila leidt en daagt uit en Elena volgt en gaat de uitdaging aan. Op de lagere school verslaat Lila iedereen, ook Elena, maar ... Elena is uiteindelijk degene die doorleert en de ambitieuze Lila is degene die op haar zestiende trouwt met een jongen uit de buurt. Dat is interessant.

Daarom is het vertelperspectief zo goed gekozen. Dat is niet dat van de alwetende verteller of dat van Lila, maar het gezichtspunt van Elena. Zij is de normale, de minst opvallende van de twee, met wie de lezer zich het gemakkelijkst kan identificeren. Net als de lezer weet zij nooit wat Lila nu echt beweegt en zo blijft de uitdagende Lila, die alles kan en alles durft maar ook neurotische trekjes heeft, raadselachtig. Want waarom blijft Elena trouw wél aan hun voornemen zich aan de arme buurt te ontworstelen en de ontstellend intelligente alleskunner Lila niet? Capituleert zij? Is er dan toch iets wat sterker is dan zij, terwijl zij zich nota bene nooit wat van anderen aantrok en Elena altijd de volger was?

Mislukte ontsnapping
Veelzeggend en voorspellend is de passage waarin Lila besluit dat ze op een dag gaan spijbelen en naar de zee gaan wandelen, zonder enig idee te hebben waar die precies is en hoever het is. Elena vertrouwt volledig op Lila en geeft zich aan haar over, totdat het gaat regenen en Lila ineens onzeker wordt en terug wil:

Er had zich een raadselachtige omkering in ons gedrag voorgedaan: ik zou zijn doorgelopen, in weerwil van de regen, ik voelde me ver van alles en iedereen, de afstand – had ik voor het eerst ontdekt – maakte een einde aan elke band en aan elke bezorgdheid; Lila had plotseling spijt gekregen van haar eigen plan, ze had van de zee afgezien en weer naar de wijk willen terugkeren. Ik begreep er niets van. [...] Ze leed en haar verdriet beviel me niet. Ik had liever de Lila die anders was dan ik, die mijlenver afstond van wat mij verontrustte. En het ongemakkelijke gevoel dat ik kreeg door de ontdekking dat ze kwetsbaar was, veranderde via geheimzinnige wegen in een behoefte bij mij om superieur te zijn.

Jongensmagneet
De dynamiek verandert wéér, als de spichtige Lila eindelijk in de puberteit komt en onverwacht een onweerstaanbare jongensmagneet wordt. Een tijd lang delen Elena en Lila nog als enig een intense liefde voor het intellectuele, maar dan haakt Lila plotseling af, net als tijdens de wandeling naar de zee. Ze kiest voor een patserig machomannetje:

Stefano leek in haar het duidelijkste symbool te willen zien van de toekomst van welzijn en macht waar hij naar streefde; en zij leek het zegel dat hij bezig was op haar te drukken te gebruiken om zichzelf, haar broer, haar ouders en de andere familieleden te beschermen tegen alles wat ze sinds haar jongste jaren op een verwarde manier had getrotseerd.

Zo slaan Elena en  Lila uiteindelijk twee verschillende wegen in om te ontkomen aan de angsten en onzekerheden uit hun jeugd. De weg van Elena begrijpen we. Die van Lila is veel moeilijker te doorgronden. En wie van de twee is nu de geniale vriendin?

Een buurt als lotsbestemming
Hoewel deze roman er lang niet zo inhakt als het sterkere Dagen van verlating (dat ik hier besprak), raakte ik toch steeds meer geboeid door het bijzondere en tegenstrijdige karakter van Lila en met name haar verhouding met de buurt die kennelijk haar lot is.. Op het moment dat het boek eindigt, is het verhaal duidelijk nog lang niet afgelopen. Geen wonder dus dat ik benieuwd ben hoe het in het volgende deel verder zal gaan en dat ik alvast een beetje fan van deze serie ben gaan worden.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.