Pijn en meeleven

Leslie Jamison
The Empathy Exams (VS 2014)
Essays, 256 pp.
Vertaald als: Examens in empathie (waarover hieronder meer)


Ik had nog nooit van het syndroom van Morgellon gehoord. Maar het tweede essay in deze bundel gaat erover en zo weet ik nu dat het iets heel eigenaardigs is. De mensen die er aan lijden zijn er heilig van overtuigd dat ze gevaarlijke draadjes of ziektemakers zoals insecten en parasieten in of onder hun huid hebben. Ze worden gek van de jeuk en de angst. Maar zij zelf zijn de enigen die de enge dingen waarnemen. Er is nooit wat te vinden, of hooguit een onschuldig pluisje, en het syndroom wordt daarom over het algemeen beschouwd als een vorm van delusional parasitos. Dankzij internet vinden deze mensen elkaar nu, wat aan de ene kant het waandenkbeeld helaas alleen maar versterkt maar aan de andere kant steun geeft. Jamison bezoekt een bijeenkomst met Morgellons (zoals ze ook wel worden genoemd) en interviewt verscheidene van hen. Ze worstelt met haar eigen houding ten opzichte van deze patiënten: hun ziektebeeld is evident gebaseerd op een waanvoorstelling, maar hun lijden is echt en diep, en ze komt tot de conclusie dat ze in ieder geval haar empathie verdienen.

Empathie en pijn zijn de rode draden in deze bundel. En pijn is niet alleen de pijn van een ziekenhuispatiënt, maar kan ook de zelf gekozen pijn zijn van ultramarathonners die voor de lol een dag en een nacht door ondoordringbare wouden hardlopen. De essays zijn een mengeling van hoogstpersoonlijke ervaringen en diepgravende beschouwingen. De stijl is literair en je leest de bundel niet even op een zondagmiddag uit. Daarvoor zijn de essays te uitdagend. Omdat ze zo knap geschreven zijn en ze je vaak dwingen om hard na te denken, is het lezen ervan een intense ervaring. Hoe intens moet het dan wel niet zijn om ze te vertalen? Dat vroeg ik aan Maaike Bijnsdorp en Lucie Schaap die gezamenlijk de Nederlandse vertaling van deze interessante bundel maakten - een klus waar ik grote bewondering voor heb.

Hier is het interview dat ik (per mail) met hen had.

Jullie vertalen volgens mij meestal (literaire) fictie. Komen bij het vertalen van essays andere problemen kijken, zijn er andere vaardigheden vereist, of maakt het niet zo veel uit?

Nee, eigenlijk verschilt dat niet zo, op de realia – winkelnamen, merken, gerechten, dat soort dingen – en cultuurgebonden verwijzingen na, misschien. In fictie ga je na of overnemen daarvan de verhaallijn zou storen en zo ja, dan zoek je naar een vertaaloplossing. In non-fictie neem je ze in principe wel over, al dan niet met toelichting. Maar verder is het verschil tussen fictie en non-fictie vaak net zo groot als dat tussen het ene fictieboek en het andere. Alles draait om de stijl en die verschilt per boek (of auteur), of het nu fictie is of non-fictie, en vraagt om een eigen aanpak. Jamison heeft er niet alleen over nagedacht wát ze wilde vertellen maar ook in welke vorm ze dat zou gieten. Leuk om te vertalen, maar ook opletten geblazen, en veel overleggen: hoe bedoelt ze dit, wat wil ze hiermee zeggen, waarom juist dit beeld gekozen en kun je dat ook zo in het Nederlands zeggen?

Hebben jullie contact met de auteur gehad over dit boek? Bijvoorbeeld als je ergens niet zeker was wat ze bedoelde (zelf vond ik het namelijk niet altijd eenvoudig om precies elke passage in een betoog te doorgronden)?

Ja, net als bij de meeste boeken die we vertalen overleggen we regelmatig met elkaar over kwesties die niet helemaal duidelijk zijn en als we er samen niet uitkomen, maken we er een vraag aan de auteur van. Op het eind hebben we dan een lijstje, waarvan we er tegen die tijd dan weer een stel kunnen schrappen omdat het kwartje alsnog is gevallen, en dat gaat dan naar de auteur. Meestal krijgen we daar erg dankbare reacties op – schrijvers stellen het uiteraard op prijs als ze merken dat je het vertalen van hun werk serieus neemt. Ook van Leslie kregen we snel antwoord en de aansporing om vooral meer te vragen als er onduidelijkheden waren. Gelukkig zijn veel kwesties op te lossen door er samen over te delibereren, dat is het fijne van duovertalen.

Hebben jullie een favoriet essay? Zo ja, kun je uitleggen waarom dat je favoriet is?

Maaike: Het leukst om te vertalen vond ik de essays met een concreet onderwerp, zoals de langeafstandsloop, de Morgellons, Misttelling en dat over de verdwenen jongens. Lastiger zijn de theoretische verhalen, vooral het laatste over de algemene theorie van vrouwelijke pijn. Dat was in elk geval mijn minst favoriete. Ik vond het essay over de morfologie van de klap, waarbij ze iets wat ze zelf had meegemaakt probeert te beschrijven aan de hand van de functies van Vladimir Propp het origineelst. Bij dit boek was het geen straf om het vele malen te moeten herlezen, iets wat bij vertalen onvermijdelijk is: de eerste verkennende lezing, dan het vertalen, het corrigeren, het verwerken van de correcties van de ander, daarna het doorlezen voor het inleveren, dan het verwerken van de correcties van de persklaarmaker en uiteindelijk het doorlezen van de drukproef om te kijken of er geen foutjes zijn blijven staan. Bij sommige boeken is vooral dat laatste weleens een bezoeking, maar bij dit boek bleef het schaven leuk.

Aanvulling Lucie: Je bent als vertaler zo intensief bezig met zo’n tekst dat alle essays je uiteindelijk dierbaar zijn, mits ze goed geschreven zijn natuurlijk, wat bij Leslie het geval was. Je gaat haar steeds meer waarderen naarmate je bij elke lezing verder ontdekt hoe goed ze haar gedachten heeft verwoord.

Waren er ook essays waar jullie meer mee geworsteld hebben dan andere?

Maaike: Ik kan me dat niet herinneren. Ik vond vooral het laatste essay, ‘Grote algemene theorie van vrouwelijke pijn’, lastig, maar dat heb ik niet hoeven vertalen. Ik ben wel benieuwd of Lucie dat ook het lastigste vond.

Lucie: Dat was inderdaad het lastigste essay, vooral omdat het zo complex is. Heel veel aspecten van ‘vrouwelijke pijn’ worden belicht en allemaal met elkaar in verband gebracht. Een andere vertaalkwestie die met name in dat essay speelde was dat er veel verwezen werd naar de Amerikaanse culturele context. Het is altijd aftasten in hoeverre Nederlandse lezers uit de voeten kunnen met dergelijke verwijzingen of dat je ze moet voorzien van meer of minder extra toelichting.

Pijn is één van de thema’s die door dit hele boek terugkomen. Het lijkt me niet de vrolijkste klus om als vertaler een hele tijd zo intensief met dat thema bezig te zijn. Het is voor mij in ieder geval de reden geweest, dat ik tamelijk lang over het boek heb gedaan. Of was dat bij jullie anders?

Daar hadden we niet zo’n last van, misschien omdat het werk is en geen vrijetijdsbesteding? Het onderwerp riep geen weerstand op. We gingen er graag mee aan de slag.

Veel dank, Maaike en Lucie, dat jullie de moeite hebben genomen om mijn vragen zo uitgebreid te beantwoorden. Als professionals die veel grondiger met het boek bezig geweest zijn dan ik, zijn jullie in staat om net weer een ander - en interessanter - licht erop te werpen.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.