Van jagers en boeren

Karin Bojs,
Mijn Europese familie:
De laatste 54.000 jaren (Zweden 2015)
Vertaald uit het Zweeds door Bertie van der Meij
Wetenschap, 456 pp.


De moderne techniek kan soms zo mooi zijn. Ik las een paar weken geleden in De Volkskrant een recensie van dit boek, en wist meteen dat ik dit absoluut moest lezen. Dus naar de computer gerend, boek gekocht, gedownload en onmiddellijk begonnen. Wat een luxe. Maar nog veel en veel mooier is de techniek waar dit boek over gaat: hoe je met behulp van DNA-onderzoek en data-analyse de prehistorie kunt ontrafelen. Tot voor kort hadden we voor die periode alleen de archeologie: botten en potten die op zich allerlei fascinerende dingen over onze verre voorouders kunnen verklappen, maar waarbij toch nog behoorlijk veel ruimte voor verschillende interpretaties overblijft en die daarmee tamelijk zacht is. Met het DNA-onderzoek is de prehistorie ineens een stuk 'harder' geworden. Grote en fascinerende raadsels uit onze prehistorie zijn de laatste jaren daardoor ineens een heel stuk dichter bij een oplossing gekomen.

"Mitochondriale Eva" sloeg in 1988 in
als een bom, maar is nu algemeen aanvaard
als voormoeder van alle huidige mensen.

Afrikaanse Eva
Jaren geleden al kon je als eenvoudige particulier je mitochondriale DNA laten analyseren. Mitochondriaal DNA (ook wel mtDNA genoemd) is het erfelijk materiaal buiten de celkern, dat je - in tegenstelling tot het DNA in de celkern - alleen van je moeder erft. In 1987 hadden onderzoekers met behulp daarvan al vastgesteld dat alle huidige mensen afstammen van een vrouw die pakweg 150.000 jaar geleden in Afrika leefde en prompt Mitochondriale Eva werd gedoopt. Daarna is het onderzoek heel hard gegaan. Want toen ik een jaar of vijftien geleden het mtDNA van mijn ouders liet analyseren waren er al diverse Europese 'clans' geïdentificeerd, die enkele tienduizenden jaren geleden leefden. Een dergelijke 'clan' met afstammelingen van één en dezelfde vrouw of man heet haplogroep in het jargon.

Verrassing
Wat bleek, nadat mijn ouders wat wangslijm hadden afgeschraapt en we dat laten analyseren? Ten eerste: de voormoeder van mijn vader behoorde tot haplogroep H. Saai, want H is de meest voorkomende haplogroep in Europa en dus een soort grijze middenmoter. Maar het mtDNA van mijn moeder (en dus ook het mijne, leverde een verrassing op: wij waren van U4, een tamelijk onbekende subgroep van haplogroep U, die veel minder voorkomt. Hé, interessant, we waren bijzonder! Maar wat had het nou verder te betekenen? Wat onderscheidde onze U4-voormoeder van de H-voormoeder van mijn vader?

Helaas was er destijds nog niet zoveel bekend over de achtergrond en de geschiedenis van de diverse haplogroepen, maar inmiddels is er veel meer onderzoek gedaan en is er een veel duidelijker beeld van mijn voormoeders te schetsen, vooral omdat bleek dat de schrijver van dit boek Karin Bojs, toen zij haar mtDNA liet testen, uitkomsten had die frappant genoeg sterk met de mijne overeen komen. Haar vader was een H en haar moeder een U5. En tegenwoordig weten we wél in grote lijnen wat dat betekent en wat dat voor verrassends zegt over de prehistorie van Europa en onze afkomst. Blijf lezen, dan kom je er vanzelf achter wat.

Neanderthalers en Vikingen
Eerst even wat meer vertellen over de opzet van dit boek. Karin Bojs is een Zweedse wetenschapsjournalist die de ontwikkelingen op dit terrein al sinds het begin volgt en er dus uitstekend van op de hoogte is. Tot voor kort was haar interesse zuiver professioneel, totdat ook zij het mtDNA van haar familie liet onderzoeken. In dit boek schetst zij aan de hand van haar persoonlijke geschiedenis in een aantrekkelijke mix van genealogie en wetenschap Europese migratiepatronen van de laatste 54.000 jaar. Ze begint bij de Neanderthalers (waarvan we maar een heel klein beetje DNA hebben geërfd) en eindigt bij de genetische erfenis van de Vikingen. Verrassend genoeg kan ze aan de hand van haar DNA de conclusie trekken dat één van haar voormoeders waarschijnlijk zo'n 1.000 jaar geleden door een Viking uit Schotland werd geroofd.

Dankzij DNA-onderzoek weten we nu ook dat de
Europese jagers/verzamelaars van rond 7.000 jaar
geleden  hoogstwaarschijnlijk zwart haar, een
donkere huid en blauwe ogen hadden.

De jagers en de eerste boeren
Maar ik had het eerder over 'grote fascinerende raadsels uit onze prehistorie' die dankzij het recente DNA-onderzoek eindelijk zijn opgelost. Eén daarvan is de kwestie waar wetenschappers al heel lang over speculeren: heeft de landbouw zich vanaf zo'n 8.000 jaar geleden vanuit het Midden-Oosten verspreid als idee dat werd overgenomen door de jagers/verzamelaars die zich na de IJstijd weer overal in Europa hadden gevestigd? Of kwamen met de granen en het vee ook de mensen zelf uit het Midden-Oosten en verdrongen zij de oorspronkelijke bewoners?

Sinds kort weten we dat haplogroep H (die van mijn vader en Bojs' vader) onmiskenbaar afkomstig is uit het Midden-Oosten. En het feit dat dit nu de meest voorkomende haplogroep is, maakt duidelijk dat de boeren zelf naar Europa kwamen en dat het niet alleen hun ideeën waren die werden overgenomen. Maar die jagers/verzamelaars dan? Werden die verdrongen? Nee, ook niet. Ze vermengden zich heel geleidelijk met de nieuwkomers, totdat iedereen in Europa boer was. En hoe zit het met Bojs' haplogroep U5 en mijn haplogroep U4? Dat blijkt het mtDNA van de oude jagers/verzamelaars te zijn! Van moederskant stam ik dus daar van af en van vaderskant van de boeren uit het Midden-Oosten. Net als Bojs en (uiteindelijk) heel Europa, ben ik een genetisch mengelmoesje.

De Indo-Europeanen
Ook een ander prehistorisch raadsel is dankzij genetisch onderzoek weer een eindje dichter bij de ontknoping gekomen, een raadsel dat mij met mijn taalkundige achtergrond altijd mateloos heeft gefascineerd: hoe komt het dat bijna alle Europese talen en veel Aziatische talen, van Perzisch tot Bengaals, allemaal tot dezelfde Indo-Europese taalfamilie behoren? Archeologen en taalkundigen hebben daar al een paar eeuwen over gespeculeerd, maar werden het niet eens. Het lijkt er nu op (althans het DNA-onderzoek wijst sterk in die richting) dat die talen zich vanaf ongeveer 5.000 jaar geleden verspreidden vanuit het gebied ten noorden van de Zwarte Zee en naar Europa kwamen met de herderscultuur van de Yamnaya. Het voert te ver om daar hier nader op in te gaan, maar het verhaal dat Bojs vertelt over deze cultuur en de sporen ervan in Europa, deed mijn taalkundige hart toch een stukje harder kloppen. Weer een tipje van de prehistorische sluier opgelicht.

En zo vertelt Bojs nog veel en veel meer over onze vroegste geschiedenis, allemaal aan de hand van recent DNA-onderzoek. Ze doet dat op een zeer toegankelijke, journalistieke wijze, in onopgesmukt en helder proza. Ze neemt de lezer mee op haar reisjes naar buitenlandse universiteiten en conferenties en musea, en verkent haar eigen familiegeschiedenis. Het plaatje dat ze op deze wijze schildert is nog lang niet af, maar de contouren die ze tevoorschijn laat komen zijn absoluut fascinerend en ik zal het onderzoeksgebied met nóg meer interesse blijven volgen.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.