Achter of naast de troon, maar vooral niet erop

Helen Castor,
She-Wolves: The Women Who
Ruled England Before Elizabeth (GB 2010)
Geschiedenis, 496 pp.
Niet in het Nederlands vertaald


In 1553 stond Engeland voor een situatie die nog nooit eerder was vertoond: de koning was dood en er waren alleen nog maar vrouwelijke erfgenamen voor handen. De enige zoon die Hendrik VIII met zoveel moeite had voortgebracht was op vijftienjarige leeftijd en na een schamele zeseneenhalf jaar op de troon alweer overleden en nu waren daar alleen nog zijn halfzusters en een aantal nichten en achternichten. En verdraaid, ineens kon er nu wel wat al die eeuwen daarvoor onmogelijk was geweest: Engeland kreeg een koningin die zelf en op eigen titel het land regeerde. Nu was die allereerste koningin geen doorslaand succes. Mary, dochter van Katharina van Aragon en fanatiek katholiek, draaide de protestantse hervormingen die haar vader en halfbroer hadden doorgevoerd zo veel mogelijk terug en verdiende dankzij de honderden die ze naar de brandstapel stuurde de bijnaam Bloody Mary. Gelukkig voor de protestanten werd ook zij niet heel oud. En toen kwam Elizabeth en dat was heel andere koek. Zij kreeg de bijnaam Gloriana. Sindsdien is troonopvolging door vrouwen geen probleem meer in Engeland.

Een vijftiende-eeuwse
afbeelding van Mathilda

Spoorslags naar de kathedraal
Maar vier eeuwen eerder, in 1135, was dat heel anders. Henry I, één van de zoons van de roemruchte Willem de Veroveraar, had een paar jaar eerder, nadat zijn zoon was verdronken, zijn dochter Mathilda tot troonopvolger benoemd en zijn edelen een eed van trouw aan haar laten zweren. Desondanks ging het mis. Zodra Henry de laatste adem had uitgeblazen zag Mathilda's neef Stephen zijn kans schoon, galoppeerde spoorslags naar de kathedraal van Winchester en liet zich gauw kronen door de bisschop, heel toevallig ook zijn  broer. Zo werd het land onverwacht geconfronteerd met een fait accompli, te weten een door God gezalfde monarch, en daar kon de rechtmatige aanspraak van Mathilda moeilijk tegenop, vooral omdat ze haar sekse tegen had.

Veel te zwak
Dat men destijds moeite had met vrouwen als staatshoofd was ook wel enigszins logisch. De koningen en koninkjes in het feodale West-Europa waren grotendeels de opvolgers van de Germaanse stamhoofden die na de ineenstorting van het Romeinse Rijk te vuur en te zwaard overal de macht hadden overgenomen. En een koning moest in de periode daarna ook wel vooral legeraanvoerder zijn om het volk tegen de aanvallen van lieden als Hunnen en Vikingen te beschermen. De andere rol van koning was die van rechtspreker. En zoals wij allemaal weten, is daarvoor het vrouwelijke intellect véél te zwak. Dat gaat zo'n vrouwtje ver boven de pet. Dus vergaten de edelen hun eed aan de overleden koning Henry en nam Stephen het land over.

Keizerin-weduwe
Maar Mathilda liet het er niet bij zitten. Zij was namelijk niet zomaar iemand. Ze was op haar achtste uitgehuwelijkt aan de veel oudere Duitse keizer Heinrich, en had tijdens haar huwelijk ruime ervaring als regentes opgedaan. Keizer Heinrich was inmiddels overleden, maar Mathilda noemde zich nog steeds Keizerin  en bond na het overlijden van haar vader met steun van edelen die Stephen niet zagen zitten de strijd aan met haar neef. Een tijd lang leek het erop dat haar leger de overhand zou krijgen, maar uiteindelijk moest ze toch het onderspit delven - maar toen had ze wel voor elkaar had gekregen dat haar zoon, de latere Henry II, door Stephen als zijn officiële opvolger was aangewezen.

Het paleis van Poitiers in Aquitanië,
waar Eleonora haar beroemde hof hield.

Gevangen in een kasteel
Deze indrukwekkende dame kreeg vervolgens een schoondochter die mogelijk nog indrukwekkender en zeker net zo slim en wilskrachtig was: Eleanora, hertogin van Aquitanië, de rijkste erfdochter van Europa en ex-vrouw van de koning van Frankrijk, van wie ze zich had laten scheiden. De eerste jaren van haar huwelijk had Eleonora het te druk met een hele sloot kinderen baren om zich met politiek te bemoeien, maar toen haar oudste zoons volwassen waren en prompt in opstand kwamen tegen hun vader, koos Eleanora tot ieders grote ontzetting de kant van haar zoons en keerde ze zich tegen haar echtgenoot. Dat die er net een minnares op na was gaan houden, zal daar vast mee te maken hebben gehad. De opstand mislukte, Eleanora werd 15 jaar gevangen gezet in een kasteel, maar na de dood van haar man was het eerste wat zijn zoon en opvolger deed zijn moeder bevrijden en haar het bestuur over haar eigen hertogdom Aquitanië geven. In zijn naam, dat wel. En toen hij later wegens de kruistochten lange tijd afwezig was, bestuurde Eleanora ook Engeland, wederom in zijn naam. Want zo lang een koningen in naam van haar man of haar zoon het land bestuurde, werd dit geaccepteerd. Bovendien toonde Eleanora zich een kundig bestuurder. Wij hadden natuurlijk niet anders verwacht.

Isabella, derde van links, met
haar vader, de koning van Frankrijk.

Derde persoon in het huwelijk
In 1308, een eeuw na Eleonora's dood stonden twee van haar afstammelingen voor het altaar: Edward I van Engeland en Isabella, dochter van de koning van Frankrijk. Hij was 24, zij was 12. En net als bij Charles en Diana was er nog een derde persoon in dit huwelijk: Piers Gaveston, de vriend van Edward. Edward had meer belangstelling voor geld smijten en gezellige dingen doen met Piers dan voor regeren. Hij was al een tijd bezig het land vakkundig naar de barbiesjes te helpen, toen hij uiteindelijk door zijn eigen edelen - onder leiding van Isabella! - werd afgezet. Isabella, die Edward inmiddels in bed had ingeruild voor een minnaar, dacht dat ze de macht wel even kon overnemen, maar toen bleek dat ze net zo'n graaier was als haar man (en de minnaar met wie ze openlijk samenleefde geen haar beter was) werd ook zij weer aan de kant gezet. Niet helemaal het juiste rolmodel voor vrouwelijke macht dus, onze Isabella.

19de-eeuws fantasieplaatje
van Margaret van Anjou

Agressieve, konkelende edelen
En zo komen we in de volgende eeuw terecht, bij weer een Franse koningsdochter, Marguérite van Anjou ('Margaret' in het Engels). Margarets echtgenoot was Henry VI, een hele beste man, godsvruchtig, zachtmoedig, gedwee, passief, zwak en met een bijzondere erfenis van zijn grootvader van moederskant: vlagen van krankzinnigheid. Op een kwade dag herkende hij niemand meer, sprak niet meer en deed niets meer. Toen hij 16 maanden later van de ene dag op de andere weer bij zinnen kwam, bleek hij ineens een zoontje en erfopvolger te hebben. Margaret probeerde zelf het land te reageren, maar Henry was een te gemakkelijke speelbal van de agressieve, konkelende edelen die de macht over wilden nemen, en zo braken de Rozenoorlogen uit. Margaret zat daar middenin en streed onvermoeibaar voor haar eigen rechten en die van haar zoon, maar toen die laatste op zijn zeventiende viel op het slagveld, had ze niks meer om voor te vechten. Ze stierf uiteindelijk vergeten in een uithoek van Frankrijk.

Rare paradox
Dat deze Française zo hard voor zichzelf en haar zoon had gestreden werd haar door de Engelsen niet in dank afgenomen. Strijdbaarheid en opkomen voor de eigen rechten werden als onnatuurlijke eigenschappen voor een vrouw gezien, net zoals dat het geval was bij haar voorgangsters Mathilda, Eleonora en Isabella. Een vrouw hoorde haar plaats te kennen als dochter, echtgenote en moeder, en mocht niet naar macht streven of zich al te strijdlustig opstellen. Dat hier sprake was van een rare paradox viel kennelijk niemand op: aan de ene kant werden vrouwen te zwak geacht om macht uit te oefenen, maar als ze de teugels in handen namen, werden ze prompt uitgemaakt voor 'wolvinnen' - daar komt ook de titel van dit boek vandaan.

Helen Castor heeft voor de BBC
ook een hele aardige driedelige
tv-serie naar dit boek gemaakt.

Van wolvin naar teef
She-Wolves gaat dus over de Engelse koningen die op goede gronden zelf macht wilden uitoefenen, maar die in het Middeleeuwse Engeland tegen forse barrières aan knalden, ondanks het feit dat er juridisch geen belemmeringen waren. Macht was nog te zeer iets dat met geweld bevochten moest worden en dus voorbehouden aan mannen. Hoewel dit boek over deze koninginnen gaat, zijn ze vaak niet meer dan schimmige bijfiguren in hun eigen levensverhaal, want de kroniekschrijvers van die tijd waren amper in hen geïnteresseerd, of het moest zijn om hun afkeuring uit te spreken - niet altijd maar wel vaak. Nee, dan zijn we nu een heel eind verder. Toch? Helaas. Iedereen hoeft maar te kijken hoe Hillary Clinton in 2016 werd weggezet om te concluderen dat er minder veranderd is dan we denken: een man met veel ambitie is een bewonderenswaardig sterke vent, een vrouw met veel ambitie is een bitch - wat maar weinig beter is dan een she-wolf.

Bloed en rozen
Het onderwerp van dit boek is boeiend en het wordt door Castor goed belicht; bovendien schrijft ze helder en bijzonder levendig. Maar She-Wolves is niet zo adembenemend als haar geweldige boek Blood and Roses. Dat gaat over de wederwaardigheden van de familie Paston tijdens de Rozenoorlogen in de vijftiende eeuw, die begonnen in de periode van Margaret van Anjou. Dat verschil valt vooral te verklaren uit het bronmateriaal. Met name over Mathilda en Eleonora is fatsoenlijk bronmateriaal amper voor handen. Bij Isabella en Margaret is er al meer en de tijd van Mary en Elizabeth is goed gedocumenteerd, maar voor het boek over de familie Paston beschikte ze over een goudmijn: de persoonlijke brieven die deze mensen aan elkaar schreven in de turbulente tijd van de Rozenoorlogen. Ik kan me eerlijk gezegd niet zo gauw voorstellen dat een willekeurige lezer She-Wolves zal verslinden, maar Castors Blood and Roses (hier besproken) kan ik iedereen met belangstelling voor de Middeleeuwen (nogmaals) warm aanbevelen. Hierbij dus.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.