Zen en de kunst van het theedrinken

Kakuzo Okukora,
The Book of Tea (Japan 1906)
Essay, 59 pp.
Hier gratis te downloaden of on-line te lezen.
Nederlandse vertaling: Het boek van de thee


The Book of Tea gaat eigenlijk niet echt over thee. Enthousiaste theeslurpers die hopen dat ze van alles over hun favoriete drankje aan de weet gaan komen zullen teleurgesteld zijn. Het gaat namelijk eerder over de Japanse theeceremonie. Maar dan nog ben je na het lezen van dit boekje weinig wijzer over hoe die ceremonie nu precies verloopt en wat er allemaal gebeurt. Wat Okukora wel uit de doeken doet, is de geschiedenis van de ceremonie en de filosofie en de esthetiek die er achter zitten, in een lang essay dat net zo verrukkelijk is als de drank zelf. Hij schreef het ruim een eeuw geleden in het Engels, speciaal voor Europese en Amerikaanse lezers. Japan was toen al begonnen te verwesteren, alhoewel lang niet zo sterk als nu, maar in Europa en Amerika was Japan nog relatief onbekend. Het theeïsme is dat trouwens nog steeds.

Thee met uien
Theeïsme? Ja, zo noemt Okukora noemt de filosofie van de thee: "Teaism is the art of concealing beauty that you may discover it, of suggesting what you dare not reveal. It is the noble secret of laughing at yourself, calmly yet thoroughly, and is thus humour itself,--the smile of philosophy." De wortels van het theeïsme liggen, net als van de thee zelf, in China en in het taoïsme, waar vervolgens in Japan een subtiele zen-saus overheen is gegoten. In de allervroegste middeleeuwen was theezetten in China nog een primitieve bedoening, volgens Okukora. De bladeren werden gestoomd, fijngestampt in een vijzel en tot een koek gevormd, die werd gekookt met rijst, gember, zout, sinaasappelschil, kruiden, melk en soms zelfs (hoe vreselijk!) uien. Gelukkig braken er in de achtste eeuw verfijndere tijden aan en begon men het theezetten tot een poëtische kunst te verheffen. Een hoveling uit die tijd schrijft liefdevol dat de beste theebladeren moeten beschikken over "creases like the leathern boot of Tartar horsemen, [must] curl like the dewlap of a mighty bullock, unfold like a mist rising out of a ravine, gleam like a lake touched by a zephyr, and be wet and soft like fine earth newly swept by rain."

Japanse theeceremonie. Prent van Yoshu Chikanobu

De religie van de levenskunst
Een paar eeuwen later deed, naast de poëzie, de filosofie haar intrede in de kunst van het theedrinken, toen in China de invloed van het taoïsme en het boeddhisme steeds groter  werd. Daarvoor was het confucianisme de belangrijkste stroming geweest. Daarin stonden het collectief en de handhaving van de traditie voorop. Het taoïsme is veel meer op het individu gericht en op de geestelijke zelfontplooiïng van dat individu. Het boeddhisme benadrukt het vluchtige, het niet-permanente van het leven, wat haaks staat op het levensbelang dat het confucianisme aan het bewaren van de traditie hecht. Boeddhistische monniken uit Zuid-China ontwikkelden als eersten een uitgebreid theedrinkritueel, dat in de vijftiende in Japan zou uitgroeien tot de seculiere theeceremonie, die Okukura "the religion of the art of life" noemt, "an excuse for the worship of purity and refinement, a sacred function at which the host and guest joined to produce for that occasion the utmost beatitude of the mundane."

Japanse theekamer

De verering van het alledaagse
Het zen-boeddhisme, voortbordurend op de leer van het taoïsme, streeft ernaar zoveel mogelijk schoonheid te zien in een aards leven dat nu eenmaal vervuld is van lijden. Het wil de schoonheid van het alledaagse ontdekken en verheft daarmee het gewone tot poëzie, tot het goddelijke. Er is geen onderscheid tussen groots en klein, een atoom heeft net zoveel potentieel als het universum, en het is aan ons om in ons eigen leven de reflectie van het innerlijke licht te vinden. In het taoïsme was het vacuüm bovendien belangrijk. De essentie van de waterkruik is de leegte die gevuld kan worden, niet de vorm ervan of het materiaal waarvan hij gemaakt is. Alleen in de leegte is beweging mogelijk. Deze gedachte is bepalend voor de esthetiek van veel Japanse kunst en van de theekamer:

In art the importance of the same principle is illustrated by the value of suggestion. In leaving something unsaid the beholder is given a chance to complete the idea and thus a great masterpiece irresistibly rivets your attention until you seem to become actually a part of it. A vacuum is there for you to enter and fill up the full measure of your aesthetic emotion.

Mede daarom (en in navolging van zen-kloosters) is de theekamer zo bescheiden van proporties en zo schaars ingericht. Ook het tuinpad naar de theekamer toe heeft een functie. Het is bedoeld om de deelnemer aan de ceremonie in de juiste meditatieve stemming te brengen, om de geest leeg te maken en hem dus open te stellen.

De avondmaan
Dit klinkt misschien als een erg serieus en verheven betoog, maar er is net zo goed een bewust ironische ondertoon. Okukora zegt in het begin immers al dat theeïsme de edele kunst van het lachen om jezelf is, en dat het de glimlach van de filosofie is. Als we dingen al te serieus nemen worden ze te zwaar en zien we de lichtheid en de schoonheid van de natuur om ons heen niet meer:

     a cluster of summer trees
     a bit of the sea
     a pale evening moon
     (theemeester Kobori Masakazu, 1579-1649)

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.