Een romancyclus als onderzoeksexperiment

Eigentijdse spotprent van Émile Zola

Je kunt van Émile Zola niet zeggen dat hij geen ambitie had. Twintig romans telt zijn Rougon-Macquart-cyclus, gepubliceerd van 1870 tot 1893. Ze zijn genoemd naar de leden van twee families, de Rougons en de Macquarts, die allemaal afstammen van dezelfde vrouw Adelaïde Fouque. De leden van deze families komen steeds terug in de romans, maar de cyclus is geen familie-epos. Ik zei het al: ambitie kan Zola niet ontzegd worden, want de cyclus is bedoeld als een studie naar grote zaken als erfelijkheid, sociaal determinisme en psychologie. Daarbij zijn de romanfiguren zelf als het ware de proefpersonen in deze studie. Zola brengt ze in bepaalde omstandigheden, zadelt ze op met bepaalde erfelijke eigenschappen, zet gebeurtenissen in werking en kijkt wat dat met zijn personages doet.

Zeer modern
Denkers uit die tijd, als Charles Darwin en Karl Marx waren belangrijke invloeden voor Zola, want hij was een uiterst moderne schrijver. Hij zette zich af tegen de romantiek uit de eerste helft van de eeuw, met haar idealen, verheven helden en bovennatuurlijke elementen. Zola ging laten zien hoe het leven omging met gewone mensen, die vaak gemangeld werden door krachten waar ze niet tegen op konden. Maatschappijkritiek klinkt dan ook altijd luid en duidelijk door. Hij zou daarmee één van de eerste schrijvers worden in de nieuwe stroming die door het leven zou gaan als het naturalisme (geïnteresseerden kunnen daar hier meer over vinden).

Meeslepend
Als je het voorgaande zo leest, vergaat je wellicht meteen de lust om aan de Rougon-Macquart-romans te beginnen. Zo'n manifest klinkt als een recept voor klinisch aandoende pseudowetenschap of als een formule voor het ene deprimerende boek na het andere. Maar als dat echt zo was, zou Zola niet al die tijd in druk zijn gebleven. Ik heb tot nu toe nog maar twee delen van de cyclus gelezen, maar kan al wel vertellen dat Zola romans schrijft die verre van klinisch aandoen. Ze zijn meeslepend en barsten van het leven. Misère komt er ook in voor, dat klopt, maar ik werd tot nu toe nog niet neerslachtig van de boeken die ik las (Au Bonheur des Dames, dat ik hier besprak, en La Fortune des Rougon, dat zeer binnenkort aan de beurt komt).

De stamboom van de families die de BBC opstelde n.a.v. een radioserie over de romans,
onder de prikkelende titel "Blood, Sex and Money by Émile Zola"

Slaapkamerklucht
De romans spelen zich allemaal af in het (voor Zola en zijn lezers) recente verleden, de tijd van het Tweede Keizerrijk (1851-1870), onder het autocratische regime van Napoleon III. Het was een periode van grote technische vooruitgang, maar ook van opzichtige consumptie en ongegeneerde zelfverrijking over de rug van de arbeiders. Gelukkig zijn de boeken zijn meer dan nauwelijks verhulde maatschappijkritiek, ze zijn ook literaire werken die op hun eigen merites beoordeeld moeten worden. Zola experimenteerde niet alleen met zijn personages maar ook met vorm en genre. La Bête Humaine kun je ook heel goed lezen als moordmysterie en psychologische thriller, en Pot-Bouille schijnt de luchtige elementen van een slaapkamerklucht te hebben. Om maar wat te noemen.

Drie takken
La Fortune des Rougon is het eerste deel van de cyclus. Op zich kun je alle boeken prima afzonderlijk en in willekeurige volgorde lezen, maar het is wel handig om met dit eerste deel te beginnen, want hierin schetst Zola de wortels van zijn families, van de proefkonijnen in zijn literaire onderzoek. Het begint allemaal in de late achttiende eeuw, met Adelaïde Fouque, een jonge vrouw van redelijke komaf, maar helaas behept met weinig intelligentie en de nodige problemen op het gebied van de geestelijke gezondheid. Ze krijgt drie kinderen, één bij haar wettige echtgenoot Rougon en als die al snel overlijdt nog twee bij de liederlijke smokkelaar Macquart waarmee ze in zonde leeft. De afstammelingen van Rougon komen terecht in de gegoede bourgeoisie, die van de zoon van Macquart blijven aan de onderkant van de samenleving en de nazaten van de dochter van Macquart (die met de arme maar fatsoenlijke Mouret trouwt) worden representanten van de middenklasse.

Zeer binnenkort kun je hier mijn bespreking van La Fortune des Rougon verwachten. Daarna zullen er op termijn geheid nog meer delen langskomen, maar ik weet nog niet precies welke dat worden. Heeft iemand misschien alvast een tip?

Vertalingen
Voor hen die niet zo vlot Frans lezen (zoals ikzelf): alle boeken uit de de cyclus zijn in het Engels vertaald en vaak zelfs als gratis e-boek te verkrijgen. In het Nederlands zijn momenteel voor zover ik kan nagaan helaas maar vijf delen beschikbaar, te weten:

• La Faute de l'Abbé Mouret (1875), als De misstap van Pastoor Mouret
• L'Assommoir (1878), als De nekslag
• Nana (1880) als Nana
• Au Bonheur des Dames (1883), als In het paradijs voor de vrouw
• Germinal (1885), als De mijn

Update januari 2021: inmiddels is Uitgeverij SWP begonnen de hele cyclus in het Nederlands te vertalen, en besprak Bettina Grissen hier het eerste deel daarvan, waarbij ze tevens een uitstekende toelichting op de historische achtergrond geeft (ze is geschiedenisdocent).

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.