Gebouwen die spreken

Alain de Botton,
The Architecture of Happiness (GB 2006)
Architectuurgeschiedenis, esthetiek, 270 pp.
Nederlandse titel: De architectuur van het geluk


Misschien een banaal klinkende vraag: maar waarom vinden we een  gebouw eigenlijk mooi? En waarom vinden we een ander gebouw lelijk? Waarom kunnen juist gebouwen zo'n emotionele reactie oproepen, terwijl het tenslotte maar stapels hout en stenen zijn? Dat is zo ongeveer in het kort de voornaamste vraagstelling van dit boek, waarin filosoof De Botton de lezer op zijn eigen speelse, heldere en informatieve wijze door de esthetiek van de architectuur loodst.

Een paar eeuwen geleden was het allemaal nog een stuk overzichtelijker. Iedereen wist wat een mooi gebouw was: dat was een bouwwerk in klassieke stijl opgetrokken volgens de regels van de Grieken en de Romeinen. Halverwege de achttiende eeuw ging het echter mis. Horace Walpole in Engeland bedacht de Neogothiek, die binnen de kortste keren een enorme rage ontketende. Niet alleen dat, maar in de negentiende eeuw vlogen de neostijlen als paddestoelen de grond uit en was iedereen de kluts kwijt wat nu Goede Smaak inhield. 'We suffer from a carnival of architecture,' klaagde de Britse architect Augustus Pugin in 1836. De oplossing voor deze esthetische verwarring werd gevonden door een nieuwe klasse van invloedrijke mannen: de ingenieurs die de indrukwekkende nieuwe bruggen en spoorwegstations bouwden. Stijl deed er voortaan niet meer toe. Als een bouwwerk maar functioneel was, was het vanzelf mooi - een principe dat door het Modernisme in de twintigste eeuw tot dogma werd verheven en waarbij decoratie vanzelf taboe werd verklaard (wat het trouwens tot op de dag van vandaag nog steeds is).

En vinden wij nu een gebouw alleen maar mooi omdat het functioneel en rationeel en praktisch is, zoals ons geleerd is? Welnee, zegt De Botton de filosoof, daar zit veel meer achter.

... buildings are not simply visual objects without any connection to concepts which we can analyse and then evaluate. Buildings speak - and on topics which can readily be discerned. They speak of democracy or aristocracy, openness or arrogance, welcome or threat, a sympathy for the future or a hankering for the past. (p. 71)

 En even verderop:

The buildings we admire are ultimatley those which, in a variety of ways, extol values we think worth while - which refer, that is, whether through their materials, shapes or colours, to such legendarily positive qualities as friendliness, kindness, subtlety, strength and intelligence. Our sense of beauty and our understanding of the nature of a good life are intertwined. (p. 98)

Zoals De Botton het stelt, klinkt het allemaal nogal voor de hand liggend en afgezaagd, maar aan de andere kant kan ik er ook niet echt een speld tussen krijgen. En het aardige van het hele betoog zit hem juist in de heldere wijze waarop het wordt uitgewerkt en geïllustreerd met een hele hoop plaatjes. De Botton zegt nog veel meer over gebouwen en hun en onze persoonlijkheid, maar wie echt geïnteresseerd is in architectuur raad ik aan om vooral het boek zelf te lezen en het niet te houden bij de samenvatting die ik hier heb gegeven. Ik heb na lezing van dit boek in ieder geval de neiging om met een frissere, wat andere blik naar de gebouwen om me heen te kijken: zijn de gebouwen die ik mooi vind wellicht een weerspiegeling van mijn idealen, zijn ze misschien een belichaming van  de eigenschappen die ik zelf graag zou willen hebben maar mis? In die zin hebben echt bijzondere gebouwen dezelfde rol als andere kunstuitingen, zoals

... books, poems and paintings which often give us the confidence to take seriously feelings in ourselves that we might otherwise never have thought to acknowledge. (p. 262)

Ook in het Nederlandse verkrijgbaar, en wel onder de titel De architectuur van het geluk.