zaterdag 28 mei 2011

Nieuwe rijken in turbulente tijden

Helen Castor, Blood and Roses: One Family's Struggle and Triumph During the Tumultuous Wars of the Roses (GB 2006)
Geschiedenis, 370 pp.


In de veertiende eeuw heerste in Europa een gruwelijke pestepidemie. Hele dorpen werden weggevaagd, het platteland ontvolkte, de ellende was werkelijk niet te overzien. Maar in Engeland had de epidemie ook een onvoorzien gunstig gevolg. Arbeidskracht werd plotseling schaars en daardoor waardevol, en het feodale stelsel met zijn lijfeigenen stortte ineen. Voor het eerst waren eenvoudige boeren in staat om met hun eigen arbeid veel geld te verdienen. Omdat macht en aanzien in die tijd nog steeds alleen te verkrijgen was door grootgrondbezitter te worden kochten de nieuwe rijke boeren landgoederen op van verarmde adellijke families.  De adel verzette zich hier met hand en tand  tegen en was ook niet te beroerd om daarbij intimidatie of zelfs grof geweld te gebruiken. Zij waren gewend dat landgoederen vererfden, niet dat ze in handen kwamen van lieden die een generatie eerder nog achter de ploeg hadden gelopen. Macht en aanzien geeft men na 300 jaar feodalisme niet zomaar op aan een stelletje nieuwe rijken.

Zulke nieuwe rijken waren de Pastons in de vijftiende eeuw. Clement Paston, die afkomstig was uit een gewone boerenfamilie en in het zweet zijns aanschijns het land had bewerkt, had door keihard werken en een slim huwelijk zoveel geld vergaard dat hij zijn zoon een goede rechtenopleiding kon geven en bij zijn dood in 1419 meerdere landgoederen bezat. Dat op zich is allemaal al opmerkelijk genoeg, maar niet uniek. Wel uniek is het feit dat de Pastons ijverige brievenschrijvers waren en dat die brieven door stom toeval ergens op een stoffige zolder bewaard zijn gebleven, waar ze enkele eeuwen later werden ontdekt door iemand die er wonder boven wonder de waarde van inzag en ze liet uitgeven.

Eén van de brieven: een Valentijnsepistel uit 1477 van
Margery Brewes aan haar verloofde John Paston
Nu zijn de brieven geschreven in Middelengels, de taal van die tijd, die aanzienlijk afwijkt van het huidige Engels en niet bepaald gemakkelijk wegleest. Bovendien zullen de meeste lezers de historische achtergrond niet voldoende kunnen duiden, terwijl die juist essentieel is voor een goed begrip van de brieven. Gelukkig is Helen Castor, van de universiteit van Cambridge, tien jaar met de brieven in de weer geweest, en weet ze niet alleen alles van de vijftiende eeuw in Engeland, maar heeft ze ook nog eens een toegankelijke schrijfstijl, waardoor dit geschiedenisboek bij tijden bijna als een spannende roman leest.

Het leven van drie generaties Pastons (de nazaten van Clement) speelt zich af in één van de meest turbulente tijden uit de Engelse geschiedenis, die van de Rozenoorlogen, toen twee rivaliserende dynastieën van het Engelse koningshuis voortdurend om de macht streden en die macht steeds weer in andere handen viel. Dan weer had het huis van Lancaster de touwtjes in handen en dan weer het huis van York. Elk huis werd gesteund door families van machtige aristocraten, die dat uiteraard niet uit idealisme deden, maar om er zelf beter van te worden.

De middeleeuwse parochiekerk van Paston,
het dorp waaraan de familie haar achternaam ontleende
En hier komen we weer bij de Pastons, met hun gekochte landgoederen. Ze hadden deze steeds op eerlijke wijze verworven, maar de nazaten van de in liquiditeitsproblemen geraakte verkopers hadden daar vaak geen boodschap aan en schrokken er niet voor terug om het verkochte landgoed met een legertje aanhangers te bezetten, de rechtmatige bewoners weg te jagen en zelf de pachtgelden te innen. Er was wel degelijk een rechtssysteem in de vijftiende eeuw, maar dat functioneerde gebrekkig. Ten eerste was er geen politiemacht om een vonnis af te dwingen, ten tweede was dit zwaar gecentraliseerde systeem erg afhankelijk van een sterke koning, die er nu juist steeds niet was, en ten derde draaide veel om invloedrijke patronen. Wie de juiste graaf of hertog als patroon had, zat vaak wel goed. Het probleem daarmee was echter dat met het aanhoudend fluctuerende machtscentrum de patroon die vorige week nog oppermachtig was, zojuist gevangen gezet kon zijn in de Tower of het Kanaal over gevlucht naar Frankrijk of gewoon een kopje kleiner gemaakt.

Hier gaan de brieven van de Pastonfamilie vooral over: over hoe hun pas verworven bezit en rijkdom aan één stuk door bedreigd werden en hoe ze op allerlei fronten (juridisch maar ook fysiek) verbeten doorvochten om het te behouden en het uit te breiden. In Norfolk, waar ze woonden, waren ze een aanzienlijke familie geworden, maar in het grotere geheel van de Rozenoorlogen waren ze hele kleine radertjes en werden ze telkens weer bijna, maar nooit helemaal, onder de voet gelopen. De Pastons en de rijke erfdochters die ze huwden komen daarbij voor het merendeel naar voren als keiharde werkers en vechters, als materialistisch en door-en-door zakelijk en daarom niet altijd even sympathiek. Maar de tijden waren er ook naar:
The reality was that disputes - even bitter and violent disputes, mobilising scores of armed men in defence of contested property rights - were a fact of life in such an intensely competitive and mobile society. (p. 11)
Helen Castor heeft een geweldig geschiedenisboek afgeleverd. Het wel en wee van de Pastons wordt spannend en levendig en met oog voor menselijk detail neergezet, maar daarnaast slaagt ze erin om een helder beeld te geven van een buitengewoon verwarrende tijd. En als vastgoedjurist was ik tenslotte gefascineerd door het wel heel andere rechtssysteem waarbinnen de Pastons moesten opereren om hun landgoederen veilig te stellen. Kortom, zoals een professionele recensent het stelde: "popular history at its best".
_____________________________________________

Voor wie meer wil weten over de Pastons en hun brieven:
  • het verhaal van de voornaamste generaties op BBC History
  • het Wikipedia-artikel over de brieven
  • en vooral heel mooi: links naar de tekst van de brieven en achtergrondartikelen op Luminarium

21 opmerkingen:

  1. Anna ,  wat een weergaloze beschrijving weer! Inhoud  en vorm strijden om de hoogste eer. Jouw besprekingen ontslaan de lezer van  de plicht de boeken zelf te lezen. Daarbij zijn de beschrijvingen in een formidabele soepele stijl vervat.
    Dank, ik was weer even in middeleeuws Engeland  en heb er van genoten 

    Leon 

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Judith (Leeswammes)29 mei 2011 om 09:55

    Wat een interessant verhaal, Anna. Of ik het boek zelf ga lezen weet ik nog niet - het is non-fictie zo te zien, en dat kan mij niet altijd bekoren. Maar wel heel interessant.

    BeantwoordenVerwijderen
  3. Ik ben ook geen non-fictielezer, maar ben door deze recensie in elk geval weer een stuk wijzer geworden!

    BeantwoordenVerwijderen
  4. Mij lijkt het dan weer een fantastisch boek. Ik volgde een vak genaamd geschiedenis van de middeleeuwen aan de unief en sindsdien vind ik de periode nog fascinerender.
    Moest ik het boek tegenkomen in de boekhandel, vrees ik dat ik het na jouw goed recensie niet ga kunnen weerstaan!

    BeantwoordenVerwijderen
  5. Dank voor de complimenten, Leon. Middeleeuws Engeland is een heel boeiend oord vanuit je eigen veilige studeerkamer. Het is ongelooflijk wat een stress die mensen doorstonden om maar zoveel mogelijk bezit bijeen te graaien. Aan de andere kant: bezit kon in deze wereld het verschil betekenen tussen hongersnood en overleven.

    BeantwoordenVerwijderen
  6. Het blijft natuurlijk een geschiedenisboek, Judith. Als je daar niet van houdt, kun je er beter niet aan beginnen, vermoed ik, en kun je je waarschijnlijk beter tot beperken tot het lezen van besprekingen van types als ik die wel graag door zo'n boek heen ploegen ;)

    BeantwoordenVerwijderen
  7. Hella, de middeleeuwen zijn toch wel een beetje jouw periode, dacht ik? Of zijn dat iets vroegere eeuwen, die van de Romaanse kerkjes?

    BeantwoordenVerwijderen
  8. Marieke, dan is dit echt iets voor jou. Ten eerste is de periode heel boeiend en ten tweede is het boek ontzettend goed geschreven, echt een must voor een middeleeuwenliefhebber! Leuk dat ik niet de enige hier ben die gefascineerd is door die periode, alhoewel ik meestal lees over de vroege middeleeuwen.

    BeantwoordenVerwijderen
  9. Judith (Leeswammes)29 mei 2011 om 16:13

    Misschien wel. Een geschiedenisboek kan mij wel interesseren maar dan moet ik een ingang hebben, iets wat ik al eerder gelezen heb of ervaring mee heb waardoor zo'n boek extra interessant wordt voor mij. 

    Wie interesseert zich voor Burgemeesters in het 17e eeuwse Leiden? Ehm, ik wel. Want in mijn stamboom zit een takje (waar ik niet vanaf stam) waar een burgemeester uit Leiden bij zit, en dit tak past niet helemaal goed in de stamboom, en... nou ja, vreselijk interessant om wat meer over die man te lezen. :-)

    BeantwoordenVerwijderen
  10. Prachtige beschrijving, hij gaat op de lijst en in het achterhoofd. Ben wel liefhebber van non-fictie en geschiedenis, dus een vrij onontkoombaar boek.... Heb trouwens even een overzichtje op mijn blog geplaatst van de deelnemers aan de Bloggersbijeenkomst. Mooie groep lijkt me, hoewel meer altijd mag ;-)

    BeantwoordenVerwijderen
  11. Inderdaad een mooie groep. Dat wordt dus een heel gezellig Pinksterweekend.

    BeantwoordenVerwijderen
  12. Judith (Leeswammes)30 mei 2011 om 18:05

    Eh, ik was niet van plan het hele weekend te blijven...  8-)

    BeantwoordenVerwijderen
  13. Och gut, en ik maar denken dat we tot en met maandag Nieuwegein onveilig gingen maken :-D

    BeantwoordenVerwijderen
  14. Wat moet ik er nog aan toevoegen? complimenten heb je al genoeg gehad :-)
    ik ben een fan van middeleeuwse geschiedenis dus hij gaat zeker op het lijstje.
    Ik zag overigens dat Koen het wel moeilijk krijgt op de bloggersbijeenkomst...met 6 dames...

    BeantwoordenVerwijderen
  15. Mij maak je niet gek hoor, welkom t/m maandagmorgen :)

    BeantwoordenVerwijderen
  16. ehh, ik heb me al psychisch voorbereid en ik denk dat het goed komt. Heb een dochter en vriendin met dochter dus ik en al op de helft...

    BeantwoordenVerwijderen
  17. <span>ehh, ik heb me al psychisch voorbereid en ik denk dat het goed komt. Heb een dochter en vriendin met dochter dus ik ben al op de helft...</span>

    BeantwoordenVerwijderen
  18. Anna, uit je enthousiaste beschrijving leidde ik af dat dit spekje voor het bekje van mijn dochter is. Ze is bijna jarig en ik heb het besteld bij bol.com.Bedankt voor de tip!

    BeantwoordenVerwijderen
  19. Ik dacht eerst dat dit hetzelfde boek was als The Pastons: A Family in the Wars of the Roses, maar dat blijkt van Richard Barber te zijn (uit 1981). Ik ben bekend met die titel (alleen de titel, ik heb het niet gelezen) vanwege mijn lidmaatschap van The Folio Society. Ik krijg de indruk dat Barber i.t.t. Castor alleen de brieven heeft hertaald.

    Staan in het boek van Castor ook alle brieven, of geeft ze alleen fragmenten?

    BeantwoordenVerwijderen
  20. Loes, ik denk dat je dochter vast heel blij met dit boek is. Ik heb het zelf ook cadeau gekregen en het was een schot in de roos (flauwe woordspeling - kan het soms niet laten).

    BeantwoordenVerwijderen
  21. Lethe, Barber is inderdaad een hertaling naar modern Engels van de brieven zelf. Castor geeft wel regelmatig fragmenten uit de brieven, maar vertelt vooral het verhaal er omheen. En dat doet ze super.

    BeantwoordenVerwijderen