Wondermiddel? Of kwakzalverij?

Simon Singh & Edzard Ernst, Trick or Treatment? The Undeniable Facts About Alternative Medicine (GB 2008)
Nederlandse titel: Bekocht of behandeld?
Geneeskunde, 352 pp.


De reguliere geneeskunde is alleen maar afwijzend over alternatieve genezers omdat men bang is voor aantasting van de riante positie. Ja, toch? Er gaan immers miljarden om in de farmaceutische industrie en de meeste van die arrogante artsen zorgen vooral goed voor hun eigen portemonnee. Geen wonder dat ze zich met hand en tand verzetten tegen iedereen die het wél goed met ons voor heeft en er níet op uit is om de kassa te laten rinkelen. Maar wacht even, klopt dat wel? De alternatieve geneeswijzenindustrie is óók een miljardenbusiness. En bovendien: is dit wel het juiste argument om te beslissen aan wie we de zorg voor onze gezondheid toevertrouwen? Zou het enige argument bij zoiets belangrijks niet moeten zijn of een behandelwijze echt werkt of niet? De schrijvers van dit boek vinden van wel en belichten in dit boek uitgebreid vier alternatieve geneeswijzen die erg populair zijn in de Angelsaksische landen, maar ook hier gretig aftrek vinden: homeopathie, acupunctuur, chiropraxie en kruidengeneeskunde. Wat betreft de kwalificaties van de auteurs: Edzard Ernst was vóór zijn pensioen de eerste hoogleraar alternatieve geneeskunde ter wereld en daarvoor lange tijd praktiserend homeopathisch arts en Simon Singh is onafhankelijk wetenschapsjournalist met een doctorsgraad in de natuurkunde. Geen van beiden hebben banden met de farmaceutische of een andere industrie.

Eén onderzoekje bewijst niks
De eerste vraag die zij stellen is: hoe stel je zo objectief en betrouwbaar mogelijk vast of een behandeling echt effect heeft? Daarbij kun je kunt niet afgaan op individuele gevallen ('bij mij werkte het prima"). Je moet meerdere groepen patiënten met elkaar vergelijken: eentje die niet behandeld wordt, of nog beter, een nepbehandeling krijgt (bijvoorbeeld een suikerpilletje) en eentje die het betreffende medicijn krijgt toegediend. De groepen moeten groot genoeg zijn om toeval uit te sluiten en ze moeten in alle overige opzichten gelijk aan elkaar zijn om ruis in de resultaten te voorkomen. Noch de onderzoeker noch de patient mag weten of hij het nepmiddel of het te onderzoeken middel krijgt, om bewuste of onbewuste beïnvloeding onmogelijk te maken. Singh en Ernst geven aan de hand van historische voorbeelden een buitengewoon heldere en leesbare uiteenzetting van de wetenschappelijke methode en van de essentiële waarde daarvan voor het geneeskundig onderzoek. Ook leggen ze uit waarom je nooit op een paar onderzoekjes af moet gaan, maar dat zogenaamde meta-analyses nodig zijn en wat zo'n meta-analyse inhoudt: een kritisch tegen het licht houden van de beschikbare onderzoeken, de correct uitgevoerde daarvan aggregeren en daaruit op zo betrouwbaar mogelijke wijze tot een eindconclusie komen.

Verdunnen en schudden
De auteurs beginnen met homeopathie, hoe die is ontstaan, wat de filosofie er achter is en hoe het zou werken. Homeopathie is tweehonderd jaar geleden ontwikkeld door ene Samuel Hahnemann, die een keer kauwde op bladeren waarin quinine zat en ontdekte dat dat bij hem de verschijnselen van malaria opriep. Ofwel: het geneesmiddel wekte bij een gezonde persoon de ziekte op (tenminste zo zag Hahnemann het). Hij had vervolgens een niet helemaal te volgen brainwave, die uitmondde in de stelling dat een stof die een bepaalde ziekte veroorzaakt haar ook kan genezen, mits toegediend in extreem verdunde hoeveelheden (hoe sterker  de verdunning, hoe werkzamer het middel!) en mits er na elke keer dat de stof verder in water verdund wordt op een bepaalde manier met het flesje geschud wordt; anders werkt het niet.

Suikerwatertjes?
Dit principe heeft mij altijd nogal eigenaardig in de oren geklonken: want hoe kan een drankje dat een paar miljoen keer is verdund en waar in de meeste gevallen geen enkele molecuul van de werkzame stof meer over is überhaupt nog iets doen? Zoiets lijkt in strijd met alle natuurwetten. Toch wil dat niet automatisch zeggen dat het niet kán werken. Misschien zien we wel iets over het hoofd. En daar komt de uitgebreide meta-analyse om de hoek. Homeopathie is op allerlei mogelijke manieren onderzocht en tegen het licht gehouden en wat er uit komt, is dat het net zo goed werkt als een placebo, dat wil zeggen als een suikerpilletje. Niet helemaal verwonderlijk, want homeopathische geneesmiddelen zijn niet meer dan suikerwatertjes die op 'magische' wijze heen en weer geschud zijn. Voordeel voor de makers ervan is dat zij niet de miljoenen verslindende en jaren durende klinische trials hoeven te doen die bij reguliere geneesmiddelen verplicht zijn, voordat ze hun spullen op de markt mogen brengen, maar dat ze meteen kunnen incasseren.

Autisme
Acupunctuur komt er nauwelijks beter van af in de onderzoeken: misschien dat het zou kunnen werken bij bepaalde vormen van pijnbestrijding en misselijkheid, maar omdat het bestaande wetenschappelijke onderzoek tamelijk schaars en vaak van slechte kwaliteit is, kan een definitieve conclusie ook voor die beide aandoeningen niet echt getrokken worden. Wat chiropraxie betreft, waarbij de ruggengraat wordt gemanipuleerd, is het goede nieuws dat het voor rugklachten net zo goed blijkt te werken als reguliere behandelmethodes, maar is het slechte nieuws dat het helaas volkomen zinloos is ter genezing van astma, autisme, oorontstekingen, bedplassen en allerlei andere kwalen die veel chiropractors ook beweren te kunnen genezen.

Puur natuur
Tot slot de kruidenmiddeltjes. Die zijn wat minder omstreden. Ook farmaceuten weten al lang dat bepaalde planten een geneeskrachtige werking hebben, mits op de juiste wijze en in de juiste dosering toegediend. Maar ook hier is terughoudendheid geboden. Alleen van sommige kruidenmiddeltjes is de werking aangetoond, van veel andere staat inmiddels wel vast dat ze niks doen of in sommige gevallen zelfs schadelijk kunnen zijn. Het label "natuurlijk" zegt namelijk niks over de veiligheid van een middel. De natuur zit immers vol met gifstoffen en als "natuurlijk" het criterium zou zijn voor heilzaam zouden sigaretten ook goed voor ons zijn. Tabak is immers puur natuurlijk en plantaardig! (Net als opium, en vliegenzwammen; en wat te denken van arsenicum dat van nature in bepaalde veengronden voorkomt - om maar een paar van mijn persoonlijke stokpaardjes te noemen.) Naast een kort overzicht van de werkzaamheid van tientallen andere alternatieve geneeswijzen, gaan de auteurs onder meer ook nog in op het placebo-effect, op medisch-ethische kwesties, en op de fascinerende vraag waarom miljoenen mensen denken dat alternatieve geneeswijzen wel werken terwijl dat meestal op geen enkele manier is aangetoond. Boeiende kost!

Parachute
Tenslotte: open staan voor nieuwe ideeën en andere opvattingen is heel belangrijk. Zo komen wetenschappelijke doorbraken tot stand. Maar er zijn grenzen - of zoals de auteurs het zelf zo mooi schrijven:

The Scottish distiller Thomas Dewar once said: ‘Minds are like parachutes. They only function when open.’ On the other hand, the New York Times publisher Arthur Hays Sulzberger stated: ‘I believe in an open mind, but not so open that your brains fall out.’

Iedereen die maar een beetje geïnteresseerd is in de betrouwbaarheid en veiligheid van het schijnbaar oneindig aantal geneeswijzen waar we uit kunnen kiezen, beveel ik dit boek van harte aan. Het leest verrassend gemakkelijk, het betoog is uitstekend te volgen en de informatie is uiteindelijk van levensbelang.

Ook in het Nederlands verkrijgbaar, onder de titel Bekocht of behandeld?

PS Aarzel om niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen!