Een zeldzame parel

John Williams,
Stoner (VS 1965)
Roman, 288 pp.
In het Nederlands uitgebracht onder dezelfde titel


Soms kom je onverwacht een ware parel tegen; zo'n boek met een zachte, onopvallende, maar perfecte glans en afwerking, waar de massa schouderophalend aan voorbij loopt ("sàài"), maar dat de geduldige fijnproever vanaf de eerste bladzijden bekoort en beloont en betovert. Zo'n boek is Stoner, een ingehouden klassieker die na bijna 50 jaar nu ook eindelijk in het Nederlands is vertaald. Naar aanleiding daarvan verscheen er onlangs een zeer lovende bespreking in de boekenbijlage van NRC, die me er aan herinnerde dat ik dit boek toevallig in de oorspronkelijke versie sinds begin dit jaar in huis had en waardoor ik er onmiddellijk aan ben begonnen.

In een interview noemde de schrijver zijn hoofdpersoon, eenvoudige boerenzoon opgeklommen tot literatuurdocent, William Stoner, een "hero". Dit is niet een kwalificatie die meteen voor de hand ligt, want zoals we al op de allereerste bladzijde gewaar worden, heeft Stoner na zijn dood geen blijvende indruk nagelaten en kwam hij tijdens zijn carrière nooit verder dan Assistant Professor (in Nederlandse termen een gewone universitaire docent, dus geen hoogleraar). Hij had een ongelukkig huwelijk, een moeizame relatie met zijn enige dochter en werd tot op het eind op kleinzielige wijze dwars gezeten door het hoofd van de afdeling Engels. Toch vond Stoner zelf (en de schrijver met hem) dat hij helemaal geen slecht leven had gehad, en dat is meteen waar dit boek eigenlijk over gaat: over een integere man die stug doorging, die ondanks het gebrek aan een uitgesproken talent probeerde een zo goed mogelijk docent te zijn, en die zich met een door weinigen opgemerkte waardigheid overeind hield door zijn liefde voor de literatuur. Niet bepaald hip en het is een klein wonder dat John Williams hier zo'n aangrijpend en boeiend verhaal van heeft gemaakt.

Allereerst is er natuurlijk het perfecte proza. Williams schrijft en observeert zo precies en zo economisch en zo trefzeker, dat hij met weinig woorden heel veel oproept. Vroeg in het verhaal is er een scène die me in dat opzicht sterk trof: de jonge Stoner, die in 1910  met een beurs naar de universiteit is gestuurd om landbouwwetenschappen te studeren, wordt ineens geraakt door een Shakespearesonnet tijdens de verplichte lessen Engels, zoals hij nog nooit ergens in zijn leven ergens door geraakt is:

William Stoner realized that for several moments he had been holding his breath. He expelled it gently, minutely aware of his clothing moving upon his body as his breath went out of his lungs. He looked away from [the teacher] about the room. Light slanted from the windows and settled upon the faces of his fellow students, so that the illumination seemed to come from within them and go out against a dimness; a student blinked, and a thin shadow fell upon a cheek whose down had caught the sunlight. Stoner became aware that his fingers were unclenching their hard grip on his desk-top. He turned his hands about under his gaze, marveling at their brownness, at the intricate way the nails fit into his blunt finger-ends; he thought he could feel the blood flowing invisibly through the tiny veins and arteries, throbbing delicately and precariously from his fingertips through his body.

Het spirituele ontwaken van Stoner, na een jeugd waarin zijn gevoelens dood waren, is zo mooi indirect beschreven dat ik het niet kan laten deze hele passage te citeren. Je moet de passage bij voorkeur meerdere keren lezen en goed op je in laten werken, dan heeft hij het meeste effect. En er is een minstens even mooie echo van deze scène helemaal aan het eind, waar Stoner op zijn sterfbed ligt. Het was maar goed dat ik die niet in de trein las, want ik was er zeer door aangedaan. Zoals Hella een paar dagen geleden terecht schreef: dit is nou literatuur.

Maar ook de inhoud geeft dit boek zijn glans. Het laat ons, zonder een zweempje van predikerigheid, de waarde zien van integriteit en compassie, en van het vermogen om niet te veel te verlangen en juist de mooie momenten in het leven te koesteren. Die schaarse mooie momenten bestaan uit liefde en vriendschap. Er is een wat onhandige vriendschap met twee medestudenten die net zo min geschikt zijn voor een leven buiten de universiteit als Stoner. En er zijn een korte liefde voor een vrouw, een nooit uitgesproken liefde voor zijn eenvoudige hardwerkende ouders ("His mother regarded her life patiently, as if it were a long moment that she had to endure."), een liefde voor de universiteit en een liefde voor de onmodieuze literatuur van de middeleeuwen en de renaissance. En tenslotte zijn er de liefde en compassie van de schrijver voor een verre van volmaakte hoofdpersoon die niet goed weet hoe hij zijn emoties moet tonen, maar toch oprecht zijn best doet om er het beste van te maken.

Ik was zo getroffen door dit boek, dat ik het wel aan iedereen aan zou willen raden, maar dat moet ik vooral niet doen. Stoner is een ingetogen roman voor een heel klein gezelschap van fijnproevers die bereid zijn om dit boek langzaam en grondig te proeven, die subtiele smaakverschillen kunnen onderscheiden en die de juiste zorg en aandacht voor dit fijnbesnaarde boek willen opbrengen. De beloning is groot.

PS Aarzel om niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen!