Gedichten zijn dodelijk en maken het leven mooi

Jón Kalman Stefánsson,
Hemel en hel (IJsland 2007)
Roman, 206 pp.
uit het IJslands vertaald door Marcel Otten



Het is de schuld van een boek dat Bardur sterft, de beste vriend van de hoofdpersoon ('de jongen'). Want Bardur was zo verdiept in Paradise Lost van de dichter Milton dat hij vergat om zijn regenpak mee te nemen toen hun vissersbootje uitvoer op de Poolzee, waar ze overvallen werden door zo'n helse bui, dat hij dood vroor. Een simpele kwestie van oorzaak en gevolg. Het leven op IJsland ruim een eeuw geleden is hard en précair: het kan zo afgelopen zijn. Honger en kou zijn sluipmoordenaars die permanent op de loer liggen en de familie van de jongen al hebben meegenomen. De natuur is de bron van inkomsten maar ook de vijand:

De zee aan de ene, de hellende, hemelhoge bergen aan de andere kant: daar komt ons verhaal eigenlijk op neer. De overheid en de zakenlui bepalen misschien onze armzalige dagen, maar de bergen en de zee beheersen ons leven, ze zijn het lot, zo denken we in ieder geval soms. [...] De zee is ijsblauw en nooit kalm, een monster dat ademhaalt, ons meestal tolereert, en soms ook weer niet en dan verdrinken we. Het verhaal van de mens is niet bijster gecompliceerd.

Boeken zijn zeldzame schatten die verlichting brengen in het zware bestaan. De jongen verwijt het boek dan ook niks. Als zijn laatste daad zal hij de bergen overtrekken om het boek terug te brengen naar de blinde kapitein van wie Bardur het had geleend, en daarna zal hij zelf de dood zoeken, want het leven zonder zijn enige vriend is niks waard.

Dood en leven en hemel en hel zijn ten nauwste met elkaar verbonden. De hel is een gestorven mens, denkt de jongen, en het lezen van gedichten is levensgevaarlijk, maar misschien kunnen ze je ook ietsje dichter bij God brengen en wie weet zelfs bij het verloren paradijs? "Sommige gedichten voeren ons mee naar een plek die woorden, gedachten niet kunnen bereiken, ze brengen je naar de kern zelf, het leven blijft een ogenblik lang stilstaan en wordt mooi, het wordt rein door verdriet en geluk." Toch zijn woorden geen vervanging voor een vriend. Ze helpen een beetje, net als tranen:

Tranen verzachten en ze zijn goed en toch zijn ze niet goed genoeg. Je kunt tranen niet aan elkaar rijgen, ze als een glinsterend touw in de duistere diepte laten zakken en degenen ophalen die zijn gestorven maar zouden moeten leven.

Het is een beklemmend boek, maar ook schitterend poëtisch geschreven ("Gudrun heeft heldere ogen, ze zijn zo helder dat het om haar heen nooit nacht is") en daardoor is het lezen ervan toch genieten. Vooral de eerste helft - waarin de kleine vissersgemeenschap wordt geschilderd en de fatale vaart naar de visgronden ver op de Poolzee - is krachtig en fris. Aangezien er wordt gemeld dat er net een nieuw boek van Émile Zola uit is, kan het verhaal niet veel later dan even na 1900 spelen, maar dit deel voelt als iets tijdloos en elementairs, 'oer'. Daarna, als de jongen via een bijna droomachtige tocht door de bergen, die doet denken aan een tocht door een ijzig vagevuur, in het Dorp aankomt, waar hij het boek terug zal geven aan de blinde kapitein, verliest het verhaal aan kracht en wordt het minder indringend. 

Wel mooi van dit deel is dat de jongen door het contact met andere mensen zijn wanhoop weet in te ruilen voor hoop. Van die andere mensen, de herbergierse, de kapitein, de winkelier, krijgen we kleine portretjes, die op enigszins excentrieke wijze hun eigenaardigheden, hun gebreken en hun menselijkheid belichten. Misschien kunnen zij nieuwe vrienden voor de jongen zijn.

Waar dit prachtig geschreven boek uiteindelijk heen wil, wordt niet helemaal duidelijk. Maar misschien wil het niet persé ergens heen en is de onderstaande passage niet alleen algemeen bedoeld, maar zegt ze op indirecte wijze ook iets over het boek.

Sommige woorden kunnen mogelijk de wereld veranderen, ze kunnen ons troosten en onze tranen drogen. Sommige woorden zijn geweerkogels, andere vioolklanken. Sommige kunnen het ijs rond het hart smelten en je kunt zelfs woorden als reddingswerkers eropuit sturen als de dagen wreed zijn en wij misschien levend noch dood. Daarentegen zijn woorden ook amper ergens goed voor en wij verdwalen en creperen van de ontberingen op de hoogvlakte van het leven als we niet anders dan een kroontjespen hebben om ons aan vast te houden.

PS Aarzel om niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen! Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Plaats dan s.v.p. een link bij de reacties.