Aan weerszijden van de oceaan

Colum McCann,
TransAtlantic (Ierland 2013)
Roman, 336 pp.
Nederlandse titel: Trans-Atlantisch



Dit boek begint met de allereerste Trans-Atlantisch vlucht ooit, in 1919, van het Canadese Newfoundland naar de Ierse westkust. McCann beschrijft die met zoveel tastbare intensiteit en hij geeft die zoveel emotionele lading mee, dat de lezer bij de landing bijna net zoveel vreugde en ontroering ervaart als de beide vliegeniers, Alcock en Brown. Alleen al om dit eerste fragment is dit boek de moeite waard. Maar ook de rest mag er zijn.

Aanvankelijk lijkt het boek te bestaan uit steeds een belangrijke episode uit het leven van een aantal historische personen die een rol speelden in de Iers-Amerikaanse relaties. Brown en Alcock vlogen van Noord-Amerika naar Ierland in 1919. De ontsnapte slaaf en schrijver Frederick Douglass is in 1845 in Ierland om zijn autobiografie te promoten en steun te verwerven voor afschaffing van de slavernij in de VS. En George Mitchell, de Amerikaanse senator, legt in 1998 in Belfast de laatste hand aan het vredesverdrag tussen de strijdende partijen in Noord-Ierland. Het leitmotiv van de verbanden tussen Noord-Amerika en Ierland is al snel helder, maar ook de thema's van oorlog en vrijheid dienen zich voorzichtig aan. De twee vliegeniers zijn immers veteranen van de Eerste Wereldoorlog (mannen 'who had taken the war out off' hun omgebouwde gevechtsvliegtuig) en alleen in de lucht ervaren zij de ultieme vrijheid. Douglass strijdt voor zijn eigen vrijheid (hij was in 1845 de VS nog steeds een slaaf en kon daar zo weer in de boeien geslagen worden) en voor die van zijn medeslaven, een strijd die zal culmineren in de Amerikaanse burgeroorlog. En de plaats van Mitchell is duidelijk: hij strijdt voor vrede.

Maar dan verbindt McCann op knappe wijze alle drie de episodes middels een opeenvolging van fictieve moeders en dochters. Lily is het dienstmeisje van de Ierse uitgever van Douglass, die in de indrukwekkende zwarte vrijheidsstrijder de inspiratie vindt om de bittere armoede in Ierland te ontvluchten en naar de VS over te steken, waar ze jaren later in de Amerikaanse Burgeroorlog verzeilt. Haar dochter Emily is de journaliste die de eerste Trans-Atlantische vlucht van Alcock en Brown verslaat. Lily's kleindochter Lottie trouwt (indirect dankzij die reportage) met een Noord-Ier en ontmoet op hoge leeftijd in 1998 senator George Mitchell. En door middel van het levensverhaal van Hannah, de achterkleindochter van Lily, ontdekken we waarom Lottie zo begaan is met de vredesonderhandelingen in Belfast. McCann licht steeds maar kleine tipjes van de sluier op die de fragmenten met elkaar verbindt, waardoor de structuur geen moment geforceerd aandoet, maar juist een organisch geheel lijkt. En zo wordt het verhaal van de Trans-Atlantische betrekkingen in de eerste plaats een verhaal van mensen. De portretten van de historische mannelijke hoofdfiguren zijn mooi en integer, maar misschien net een tikje te respectvol. Die van de fictieve vrouwelijke personages zijn (paradoxaal genoeg misschien) geloofwaardiger en levensechter. Zij zijn het die uiteindelijk het verhaal dragen en het de kracht en samenhang geven.

De stijl van McCann doet soms wat geforceerd literair aan, maar ook regelmatig werkt die stijl wel heel goed, zoals hier wanneer hij beschrijft wat de vliegenier voelt als hij met zijn vliegtuigje van zeildoek in de lucht is:

It is fierce work—he can feel the machine in his muscles. The sheer tug through his body. The exhaustion of the mind. Always avoiding cloud. Always looking for a line of sight. Creating any horizon possible. The brain inventing phantom turns. The inner ear balancing the angles until the only thing that can truly be trusted is the dream of getting there.

Alle drie de historische, mannelijke hoofdpersonen hebben een droom die ze waarmaken. Voor de vrouwelijke personages ligt het veel moeilijker. Hun fictieve levens spelen zich af in de schaduw van de grote gebeurtenissen waar ze tegen wil en dank in mee gesleurd worden, en de geschiedenis eist zware verliezen van hen, maar geeft hen ook kansen

Amerika is bij uitstek het land van de kansen. Maar Lily, die dankbaar is dat ze net op tijd de gruwelijke hongersnood in Ierland is ontvlucht, ziet ook de onvrijheid:

She had met only a few Americans in her life—all of them in Webb’s house in Dublin, specimens of great dignity, men like Frederick Douglass—but in New York the men were adherent to shadows. The sloping Negroes were bent and huddled. What freedom, that? Some still wore the branding marks. Scars. Crutches. Slings.

De Trans-Atlantische betrekkingen bestaan uit meer dan alleen het heen en weer van een tenniswedstrijd (twee van de personages zijn fervente tennisspelers), maar veeleer uit een complexe cirkelbeweging van kruisbestuiving en wederzijdse aantrekkingskracht. Tomas, de zoon van Hannah met voorouders van beide kanten van de oceaan, schetst desgevraagd dat hij ze ziet als een soort nest, wat een prachtig beeld oplevert:

... something akin to a nest in a tree as seen against a background of high-speed cinematography. I had little idea what he meant at the time, though it strikes me now as intricately beautiful, the twigs taken from everywhere, bits and pieces, leaves and branches, crossing and crisscrossing, years of time lapse, Catholic, British, Protestant, Irish, atheist, American, Quaker, all the time the clouds dispersing in the shaped-out sky behind him.

Uiteindelijk zijn het niet zozeer de mooie taal of de interessante ideeën die dit boek de moeite waard maken, maar de emotionele lading die McCann het weet te schenken en de poëtische verbeeldingskracht waarmee hij het boek boven de verhalen erin doet uitstijgen en waarmee hij het vleugels geeft.

PS Aarzel om niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen! Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Plaats dan s.v.p. een link bij de reacties.