Economie en ethiek

Tomáš Sedláček, De economie van goed en kwaad: De zoektocht naar economische zingeving van Gilgamesj tot Wall Street (Tsjechië 2009)
Economie, ethiek, 376 pp.
Vertaald door  Raymond Gijsen


Als de Tsjechische econoom Tomáš Sedláček niet dit jaar de Van der Leeuwlezing had gehouden, was ik waarschijnlijk niet gauw op het idee gekomen om dit interessante en lezenswaardige boek aan te schaffen. Economie is natuurlijk ontzettend belangwekkend enzo, maar het is niet bepaald een onderwerp waar mijn hart sneller van gaat kloppen. Gelukkig kiest dit boek nadrukkelijk een andere invalshoek dan de strikt economische en zo werd het toch nog behoorlijk boeiend. Sedláčeks (tegenwoordig niet meer geheel originele) stelling is namelijk dat economie helemaal niet de exacte wetenschap is die het pretendeert te zijn en dat wiskunde weliswaar een nuttig hulpmiddel is, maar ook niet meer dan dat. Economie bestudeert immers het gedrag van mensen en dat is onmogelijk met formules te voorspellen. Bovendien, zo stelt hij verder, is economie helemaal geen waardevrije wetenschap, maar speelt ethiek juist een belangrijke rol, net zoals dat al duizenden jaren lang het geval is.

Daarvoor gaat hij terug tot de oudst bewaard gebleven literatuur, het Epos van Gilgamesj, en onderzoekt hij hoe de mens 4.000 jaar geleden over economie dacht en hoe dat denken zich ontwikkelde via de Hebreeërs van het Oude Testament, de oude Grieken, de eerste Christenen, tot onze tijd. Tegelijkertijd rekent hij af met een aantal eigentijdse economische dogma's die volgens hem niet meer dan mythes zijn. Of zoals hij zelf het doel van zijn boek omschrijft: "om in de oude mythen te zoeken naar het denken over de economie, en omgekeerd in het denken over de economie van vandaag de mythen te vinden." Want "door ons te verdiepen in de geschiedenis van het menselijk denken bevrijden wij ons van de intellectuele hersenspoeling van de tijd waarin wij leven, leren wij de intellectuele mode van de dag te zien, en bekijken wij alles van een wat grotere afstand. Overgeleverde verhalen hebben hun eigen kracht, ook nadat zij zijn vervangen of tegengesproken door nieuwere verhalen."

Als leek vroeg ik me af wat bedoeld kon worden met 'denken over de economie' in oude mythes en geschriften, maar dat werd al gauw helder. Sedláček analyseert veranderende houdingen ten opzichte van werk, handel en bezit en het blijkt dat de door hem onderzochte geschriften daar impliciet en expliciet eigenlijk van alles over te zeggen hebben. In het Oude Testament worden Adam en Eva verdreven uit het paradijs om voortaan "in het zweet uws aanschijns" hun brood te verdienen. Werken is vanaf dat moment een straf en ook de oude Grieken keken neer op lichamelijke arbeid. Dat was iets voor slaven. De Hebreeërs hadden geen probleem met materiële bezittingen. Die waren er om van te genieten. Pas in de christelijke tijd vond een omslag plaats: arbeid adelde en bezit corrumpeerde voortaan, zoals de kloosters door hun voorbeeld aangaven (aanvankelijk tenminste).

Vanaf de achttiende eeuw werd het economische denken explicieter en wetenschappelijker. Bernard Mandeville poneerde toen de stelling dat de economie drijft op egoïsme en dat een mysterieuze kracht (die later door Adam Smith als de 'onzichtbare hand van de marktwerking' zou worden aangeduid) helemaal vanzelf leidt tot het beste resultaat voor de maatschappij: eigen belang als voorwaarde voor algemeen belang. Dit is één van de uitgangspunten van het huidige economische denken die Sedláček ontmaskert als een mythe, als een geenszins wetenschappelijk aangetoond verschijnsel. Een andere mythe, eentje van veel recentere makelij, is die van de absolute noodzaak van economische groei. Dit is één van de belangrijkste dogma's van het eigentijdse economisch denken, maar er wordt te weinig stil gestaan bij het feit dat voortdurende en steeds harder gaande economische groei pas iets is van de allermodernste tijd . Bovendien: "waar die groei toe [zou] moeten leiden, dat weten wij niet goed, maar die tekortkoming maken wij goed door nog sneller te willen groeien."

Ook de moderne economie met zijn staafdiagrammen en wiskundige modellen is dus helemaal niet zo waardevrij als ze beweert te zijn: economische groei is immers een heilige plicht, en een zelfde soort moralisme geldt bijvoorbeeld voor houdingen ten opzichte van de rol van de overheid. De ene school zegt dat laissez faire goed is en overheidsingrijpen slecht, terwijl de andere precies het tegenovergestelde stelt. Dit kan moeilijk waardevrij genoemd worden.

Sedláček pleit er aan de ene kant voor dat economen zich gaan realiseren dat belangrijke dogma's van hun wetenschap grotendeels onbewezen mythes zijn, en pleit aan de andere kant voor een te rade gaan bij de tijdloze wijsheden uit de oude mythes waarop de westerse cultuur gebaseerd is. De Van der Leeuwlezing besloot hij met een verwijzing naar wat hij een onderschat en meestal verkeerd begrepen bijbels gebod noemde. 'Gij zult de rustdag eren' is niet bedoeld om jezelf op te laden zodat je daarna nog harder en efficiënter kunt werken, maar om te genieten van wat je hebt en je te realiseren dat dat misschien wel genoeg is.

Het boek blijft uiteindelijk op dat punt een beetje hangen, want Sedláček geeft niet echt aan hoe de economie als wetenschap dan concreet zou moeten veranderen. Het is meer een soort ethisch reveil en een oproep om met een andere blik naar bestaande dogma's te kijken. Als niet-econoom vond ik het boeiendste van dit boek de originele blik waarmee de schrijver niet alleen oude geschriften analyseert, maar ook de belangrijke filosofen uit de zeventiende en achttiende eeuw bekijkt. Nog leuker is dat hij daarnaast schrijvers als Shakespeare aanhaalt en zelfs in The Hitchhiker's Guide to the Galaxy waardevolle denkbeelden aantreft. Cultuur en economie nadrukkelijk in één boek, en een econoom die stelt dat economie over meer gaat dan alleen op geld waardeerbare zaken: dat spreekt mij misschien nog wel het meeste aan in dit boek.

PS Aarzel om niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen! Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Plaats dan s.v.p. een link bij de reacties.