Een verteller met duizenden lichamen

Ann Leckie,
Ancillary Justice (VS 2013)
Roman, 416 pp.
Nederlandse titel: Het recht van de Radch



Half april brak er een rel uit rond de prestigieuze Hugo Award voor science fiction. Conservatieve stemgerechtigden die vinden dat de prijs tegenwoordig vooral naar pretentieuze, elitaire, politiek-correcte fictie gaat (zoals deze roman van Ann Leckie, die de prijs vorig jaar won) kaapten min of meer de stemprocedure en zorgden ervoor dat die lefties dit jaar geen kans kregen en dat er alleen maar werken op de shortlist kwamen die hun goedkeuring weg konden wegdragen: fijne boeken die vol zitten met "visceral, gut-level, swashbuckling fun”, zoals de aanvoerder blogde. Iedereen bemoeide zich er mee, tot en met George R.R. Martin aan toe, en een paar genomineerden trokken hun werk schielijk terug. Want, zoals Helen Lewis schreef in dit zeer lezenswaardige artikel in The Guardian: "Who wants to read a fantasy story endorsed by a bigot?"

Het is gemakkelijk te zien waarom deze groep conservatieven (waarvan de meest prominente van mening is dat vrouwenrechten de wortel zijn van al het kwaad) gaat schuimbekken van boeken zoals deze ambitieuze debuutroman van Ann Leckie. Dat Ancillary Justice vorig jaar ook nog eens de ene sf-prijs na de andere won, moet voor deze mensen gevoeld hebben als het begin van het einde. Want Leckie experimenteert, binnen een verder tamelijk conventionele en spannende space opera, grootscheeps en nadrukkelijk met gender-identiteit en vooroordelen over ras. En dat is kwalijk, als je sf vooral leest voor dat geruststellende gevoel dat jouw bevoorrechte leventje eeuwig zo zal blijven, met iedereen op de juiste plek.

De ik-figuur van deze roman is om twee redenen opmerkelijk. Ten eerste is het geen mens, maar een groot ruimteschip met kunstmatige intelligentie en daarop aangesloten duizenden lichamen van overwonnen volkeren, die zo tot immer gehoorzame soldaten zijn gemaakt. Ten tweede is deze verteller voortgekomen uit een cultuur die geen onderscheid naar geslacht maakt en die iedereen met 'zij' aanduidt. Dit is tamelijk desoriënterend voor de lezer, maar het zet je ook aan het nadenken over de wijze waarop onze eigen wereld tot in de diepste poriën doordrongen is van sekse-onderscheid. Daarnaast is de elite donker van huid en zijn de onderworpenen licht, maar omdat het hier geen film betreft en Leckie ook niet overdreven nadrukkelijk over dit aspect doet, valt dat veel minder op.

Tegen deze ver in de toekomst gesitueerde achtergrond speelt zich een ingenieuze en ingewikkelde plot af. De Radch, de beschaving die de hoofdpersoon voortbracht, zijn een van oorsprong menselijke cultuur die de planeten in de wijde omtrek om veiligheidsredenen volledig aan zich onderworpen hebben en al die werelden geannexeerd hebben, dat wil zeggen met geweld in het keurslijf van hun eigen cultuur hebben geperst. De overwonnenen zijn bij duizenden omgebouwd tot 'ancillaries' voor de ruimteschepen-met-kunstbrein: lichamen die worden ingevroren totdat ze nodig zijn en dan als soldaten worden aangesloten op het kunstbrein, waarmee ze elke individuele identiteit kwijt raken. Althans, dat was de praktijk in het nabije verleden. Maar er is iets veranderd. Er worden geen ancillaries meer gemaakt en van het enorme ruimteschip dat de verteller tot twee decennia geleden was, is nog maar één ancillary over, die zich Brecq noemt. Wat er in de tussentijd is gebeurd, wordt onthuld in flashbacks. Wel duidelijk is, dat Brecq een geweten heeft, affectie kan voelen en op wraak uit is.

Space opera is op de een of andere manier niet echt mijn ding, maar omdat Leckie allerlei interessante dingen doet met identiteit (meervoudige bewustzijn, genderindentiteit), heb ik dit boek toch wel geboeid zitten lezen. Een beetje jammer achteraf was dat ik steeds maar kleine stukjes las en daardoor elke weer de draad van het complexe verhaal kwijt raakte, maar dat is mijn schuld, niet dat van het boek. Ancillary Justice stelt daarnaast op originele wijze vragen over schuld en verantwoordelijkheid, die kundig in het spannende wraakverhaal zijn geweven. Er is niks tegen op "visceral, gut-level, swashbuckling fun”, maar gelukkig dat er ook science fiction wordt geschreven die er niet perse op uit is om de status quo te bestendigen, en die in plaats daarvan de lezer laat nadenken over haar eigen plaats op deze aarde. En fijn dat dit soort boeken prijzen ontvangt, waardoor ze ook onder mijn aandacht komen.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen! Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Plaats dan s.v.p. een link bij de reacties.