zondag 5 juli 2015

Een schelmenroman uit het jaar 1000

Jan van Aken, De valse dageraad: Het leven van Hroswithus
Wikalensis, wereldreiziger en geleerde (Nl 2001)
Roman, 534 pp.

Het is het jaar 1065, binnenkort wordt hij honderd en Hroswith van Wikala vindt het tijd dat hij zijn levensgeschiedenis op schrift stelt. Hij verduistert een bijbel uit het klooster waar hij woont, krabt bladzij voor bladzij de handgeschreven tekst van het perkament af en begint aan zijn eigen verhaal. Want die bijbel daar gelooft hij toch niks van, met als gevolg dat Genesis langzaam verdwijnt en plaats maakt voor de jeugd van Hroswith als zoon van een smid in wat nu zo ongeveer de Achterhoek is. Hij heeft niet in de gaten dat zijn geheime verrichtingen met belangstelling worden gadegeslagen door de novice Bodo, die met zijn verzorging is belast en nooit een leven buiten het klooster heeft gekend. Hroswith heeft een lezer!

Zingende ratten
En wat die Hroswith wel niet allemaal heeft meegemaakt! Een kind verwekt bij een gravin en dus op de vlucht gejaagd. Ontvoerd door brandschattende Vikingen en later door Arabische slavenhandelaren. Gewoond in Damascus en Andalusië. Vertrouweling geweest van de paus en de Duitse keizer. Talloze vreemde talen geleerd. Steeds weer op spectaculaire wijze ontsnapt uit de allergevaarlijkste situaties. Twee ratten meerstemmig het Kyrie Eleison leren zingen. De valse dageraad is, met andere woorden, een verrukkelijk schelmenroman, een avonturenverhaal met veel knipogen, dat ook nog eens de wereld van rond het jaar 1000 met al zijn kleuren en geuren en gevaren prachtig tot leven tovert.

Boef en koopman
Het mooist zijn de avonturen die hij met de Arabische koopman en boef Abu al-Fath al-Iskandari beleeft, waarbij Abu en passant de hangglider uitvindt en Hroswith ongekende rijkdommen verwerft. Maar ook de rest van het verhaal is altijd onderhoudend, of we ons nu in de koopmanswijk van Utrecht bevinden, in het afbrokkelende Rome met zijn geitenpaadjes of in het ruige maar bloeiende Kiev van de Vikingen. Hroswith zuigt overal de taal op, doet drinkebroeders op, slaat vrouwen aan de haak en doet soms zelf mee aan het plunderen en roven. Maar vóór alles ontdekt Hroswith de boeken.

Zoals het een schelmenroman betaamt, hangt het verhaal aan elkaar van veel te toevallige ontmoetingen, maar dat hoort bij het genre en wie daarover klaagt, is een fantasieloze kniesoor. Ook inherent aan het genre schelmenroman is dat het boek een episodische structuur kent zonder afgeronde plotontwikkeling. Het gaat er dus niet om uit te vinden 'hoe het afloopt'. Het loopt niet eens echt af, want als Hroswith met vertellen zo rond zijn veertigste levensjaar is aanbeland, is hij door zijn achterover gedrukte bijbel heen en heeft hij geen perkament meer om af te schrapen. Hij beweert dat er daarna niks interessants mee aan hem is voorgevallen, maar dat geloven we natuurlijk niet.

Blauwtand
Hoewel er zoals gezegd geen echte plot is (slechts een doorlopende reeks avonturen) zit er wel een ontwikkeling in het verhaal en in zijn verteller. Dat is de groei van jonge branieschopper, die zich door zijn Vikingvrienden laat meeslepen op rooftocht, tot begeesterde rechterhand van paus en keizer in hun grootse plan om een bibliotheek à la die van Alexandrië op te zetten. Hoewel Hroswith een fictieve figuur is, zijn veel anderen dat niet. De machtsbeluste gravin Adela van Hamaland heeft echt bestaan en iedereen die redelijk op de hoogte is van de geschiedenis van deze periode weet bijvoorbeeld dat Gerbert van Aurillac en keizer Otto III sleutelfiguren waren en dat koning Harald Blauwtand van Denemarken zich als één van de eerste Vikingvorsten tot het Christendom liet bekeren (waar Van Aken een smakelijk verhaal over vertelt). Eigenlijk is dit voor iedereen die genoten heeft van Millennium van Tom Holland een aanrader.

"Utrechters zijn onwetende lomperiken"
Hroswith is ondanks zijn fouten een beminnelijke schavuit, die de fanatieke lezers onder ons definitief voor zich wint door zijn liefde voor boeken en wetenschap en verhalen. Er zitten ook de nodige knipogen naar de huidige tijd in hem en zijn verhaal. Hij is de atheïst avant-la-lettre die in geen enkele god gelooft (hij noemt zich tegen Bodo "een oude god-loochenaar") en nuchter-cynisch doet over de kwezels die hij onderweg ontmoet. Ook grappig is de verzuchting die hij doet nadat hij de Duizend Nachten verslindt: "Lang heb ik in onze eigen streken gezocht en niets gevonden dat in de buurt komt. Ik vrees dat deze barbaarse landen nooit enige geschriften van waarde zullen voortbrengen." Het reizen heeft hem een vreemdeling in eigen land gemaakt, met een afkeer voor de ingesleten gewoontes en denkbeelden van zijn landgenoten. Wat een onwetende lomperiken zijn die Utrechters vergeleken bij de Arabieren, wat een gebrek aan nieuwsgierigheid: "niemand nam ooit de moeite zijn overtuigingen te toetsen of te onderzoeken."

Hoe een dageraad vals kan zijn
En de titel? Die verwijst naar de millenniumwende, toen men dacht dat alles anders en beter zou worden. Uiteraard kwam daar niks van terecht en de idealen van de toenmalige paus en keizer werden na hun dood weer verzwolgen door het krakeel van hebzuchtige en machtswellustige edelen. Zoals gewoonlijk. Over zijn eigen inspanningen om boekengeleerdheid te verspreiden en onwetendheid te bestrijden maakt Hroswith zich als bijna honderdjarige nog minder illusies: "Na mijn dood zal iemand dit boek vinden en afkrabben, zodat er met het perkament iets nuttigs kan worden gedaan. Dan zal niemand zich Hroswithus van Wikala nog herinneren." Wat een geluk voor ons dat Van Aken hem heeft ontdekt!

Twaalf jaar na dit boek schreef Jan van Aken de wervelende historische roman De afvallige (hier besproken). Zo goed als De afvallige is De valse dageraad niet, maar er blijkt al wel duidelijk uit dit boek dat de schrijver een groot verteltalent is en ik hoop van harte dat we over een tijdje weer mogen genieten van een nieuwe historische roman van zijn hand.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen! Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Plaats dan s.v.p. een link bij de reacties.

20 opmerkingen:

  1. Toen ik De dwaas van Palmyra (http://joke-boekhappen.blogspot.nl/2013/03/jan-van-aken-de-dwaas-van-palmyra.html) gelezen had heb ik het hele oeuvre van Van Aken op mijn lijstje gezet. De combinatie van geschiedenis, werkelijk bestaande figuren, mythologie en fantasie en dit gevat in mooi proza vind ik echt geweldig. Van mij mag hij dus nog wel even wachten met een nieuw boek, want ik moet er nog 5....

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. O ja, dat is waar ook, De dwaas van Palmyra wil ik ook nog lezen. Dat komt als volgende op mijn verlanglijst. Het is gelukkig als eboek te krijgen, zie ik, want de dikke zware pil van was ontzettend onhandig om te lezen. De poes vond het een rotboek, want hij kon niet op schoot terwijl ik het aan het lezen was (bij de amper iets wegende ereader speelt hij zonder morren voor leesplankje).

      Verwijderen
  2. Je bespreekt altijd bijzondere boeken Anne. Kom graag zo af en toe bij je langs om te lezen over jouw reis door boekenland :)

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Dank voor je reactie, Luna, en blijf vooral langs komen. Je bent van harte welkom.

      Verwijderen
  3. Ik heb dit boek aan iemand uitgeleend, jaren terug, en weet niet meer wie...maar ik ken het dus en heb er van genoten. Inderdaad, soms wat al te mooi en te toevallig qua ontmoetingen maar daar stoor ik mij ook niet aan met dit soort boeken. Ik ga wel De Afvallige op de lijst zetten en ook Millennium maar :-)

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Koen, het zijn allebei geweldige boeken, waardige kandidaten voor de verlanglijst.

      Verwijderen
  4. Het wil maar niet boteren tussen Jan van Aken en mij. Scheelt weer voor het lijstje, fijn als de bespreking zo uitgebreid is.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Toch mazzel voor jou dat het lijstje nu niet meer uitgebreid hoeft te worden. Over enige tijd verschijnt er weer een bespreking van een boek dat er niet op hoeft, deze keer omdat je het al gelezen hebt. Je ziet, ik houd momenteel serieus rekening met jou en je lijstje ;-)

      Verwijderen
  5. Dag Anna. Ik heb genoten van de valse dageraad (zo verslavend dat ik met tegenzin aan sociale activiteiten deelnam, en dat is in mijn geval best bijzonder) Met heel veel verwachtingen las ik dan ook de Afvallige, maar daar ben ik niet doorgeraakt. Misschien moet ik hem toch nog eens een kans geven?

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Jacqueline, De afvallige is echt nóg beter, maar ook behoorlijk ingewikkeld vanwege het heen en weer springen in tijd en plaats en de grote schare aan personages. Je moet er dus idealiter pas aan beginnen als je er de tijd en rust voor hebt.

      Verwijderen
  6. Ik heb genoten van De afvallige en deze heb ik toevallig ook al op mijn planken staan. Fijn te lezen dat ik nog iets heb om me op te verheugen!

    Groetjes,

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Ja, ik vind deze schrijver echt een ontdekking. De dwaas van Palmyra staat heel hoog op mijn verlanglijst, nu blijkt dat het inmiddels ook als eboek te verkrijgen is.

      Verwijderen
  7. Een kind verwerkt bij een gravin

    Oei, dat hoop ik toch niet :P

    Wat een buitengewoon aanstekelijke recensie, ik krijg gelijk zin om het boek te gaan lezen!

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Ha ha, wat lees jij goed! Ik probeer me nu een voorstelling te maken van de bezigheid "een kind verweRken". Lukt nog niet helemaal.

      Verwijderen
    2. Ik moest aan de vleesverwerkende industrie denken, nogal horror-achtig dus :-O

      Verwijderen
  8. Hoi Anna, ik ben zelf niet zo'n fan van historische romans, maar misschien moet ik toch eens iets proberen van Jan van Aken. We zullen zien. Groetjes, Erik

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Tja, ik weet niet, Erik. Als je niet van historische romans houdt, weet ik niet of Jan van Aken wel iets voor jou is. Mocht je toch iets van hem willen proberen, dan raad ik het wervelende De afvallige aan.

      Verwijderen
  9. Bert Heideveld7 maart 2022 om 12:58

    Ik heb het boek nu een maand geleden gelezen. Ik heb er echt van genoten. Verder ben ik me nu ook meer gaan interesseren voor deze tijd.

    BeantwoordenVerwijderen
  10. Wat leuk om te horen, Bert. Geweldig, hè? dat een romanschrijver een lang vervlogen periode zo tot leven kan brengen dat je er meer over wilt weten.

    BeantwoordenVerwijderen