Romankunst

David Lodge,
The Art of Fiction (GB 1992)
Niet in het Nederlands vertaald
Letterkunde, 256 pp.



Het leuke aan David Lodge is dat hij niet alleen een bekende romanschrijver is (van heerlijke titels als Changing Places, Small World en Nice Work), maar ook gepensioneerd letterkundeprofessor. Hij kan ons dus kijkjes in de eigen keuken gunnen die de meeste andere literatuurdocenten niet kunnen geven. Niet dat hij dat voortdurend doet, maar het is bijvoorbeeld leuk om te lezen waarom hij voor de vrouwelijke hoofdpersoon van Nice Work de naam Robyn Penrose uitkoos, waarom hij vond dat de plot van Small World best wat onwaarschijnlijke toevalligheden kon hebben en waarom de Amerikaanse uitgever van How Far Can You Go? het boek persé wilden omdopen in Souls and Bodies.

Verrassende ontdekkingen
Maar in de eerste plaats illustreert dit boek het nut en de lol van 'close reading', een term waarvoor ik geen Nederlands equivalent heb kunnen vinden, maar die in Wikipedia wordt omschreven als: "een vorm van literaire kritiek die zich toelegt op een minutieuze lezing van de tekst zelf, zonder gebruik te maken van biografische of andere extra-literaire informatie. Bij close reading wordt ervan uitgegaan dat geen enkel element in een literaire tekst er 'zomaar' staat: alles heeft zijn functie en de tekst vertoont een hechte samenhang in al zijn lagen."
Het is een vorm van lezen die je niet gauw op een hele roman zult toepassen, maar die wel vaak verrassende ontdekkingen en leuke inzichten oplevert als je er een fragment uitpikt. Het is óók een benadering die op de universiteiten al decennia uit de mode is, omdat daar tegenwoordig vrijwel alleen wordt gekeken naar hoe feministisch/post-koloniaal/etc. een tekst is. Op zich ook best een waardevolle benadering, maar tamelijk nutteloos als je een roman wilt beoordelen als kunstwerk. Niet dat close reading iets met l'art pour l'art te maken heeft (om misverstanden te komen). Ik zou het zelf eigenlijk ook niet omschrijven als 'een vorm van literaire kritiek', maar eerder als een hulpmiddel of een techniek bij het beoordelen van een literaire tekst.

Actieve deelname
Close reading komt dicht in de buurt van het lezen van poëzie. Het is een intensieve vorm van lezen, waarbij actieve deelname van de lezer wordt verwacht. Dus niet passief het verhaaltje over je heen laten komen, maar geconcentreerd kijken wat de schrijver hier nu eigenlijk doet. En het aardige van de stukjes in dit boek is dat Lodge je aan de hand neemt en je via steeds weer een andere fragmenten leert hoe je doordringt tot de kunst van het schrijven van fictie. (Lodge gebruikt alleen voorbeelden uit literaire fictie, maar close reading is ook een geweldig instrument om haarfijn helder te krijgen waarom bijvoorbeeld Dan Brown zo'n prutschrijver is, zoals blijkt uit dit hilarische stuk.) Oorspronkelijk verschenen de hoofdstukken in The Art of Fiction als een serie losse essays in de Britse krant The Independent on Sunday. Voor deze bundel heeft Lodge ze in een enigszins logische volgorde gezet, ze hier en daar geredigeerd en er verwijzingen naar eerdere of latere hoofdstukken aan toegevoegd, zodat er een zekere samenhang ontstaat.

Geen "Literatuur voor dummies"
Op zich is The Art of Fiction niet bedoeld als een handleiding "Hoe lees ik een literaire tekst" of  als "Literatuur voor dummies". Weliswaar is het boek niet geschreven voor vakgenoten maar voor de leek, maar die leek moet wel bovenmatig geïnteresseerd zijn in het schrijfproces dat zich onder de oppervlakte afspeelt, en vooral: moet bereid zijn zich in te spannen om dieper tot een literaire tekst door te dringen. Voor mij persoonlijk bood dit boek niet zoveel Aha-Erlebnisse, omdat onze professor op de universiteit zo ouderwets was dat we heel veel met close reading deden en niks met 'theory', maar het bracht wel veel van het plezier terug dat ik destijds had bij het bestuderen van de boeken die we toen lazen. Het was ook een feest om veel van die boeken hier langs te zien komen en een sport om te kijken of ik een fragment kon herkennen.

Lumineus idee
In totaal bevat dit boek 50 korte essays, die allemaal beginnen met een fragment uit een roman, of - een enkele keer - een kort verhaal. Elk essay heeft een onderwerp of een thema. Het eerste heet heel toepasselijk 'Beginning' en kijkt naar de openingspagina's van Jane Austen's Emma en Ford Maddox Ford's The Good Soldier, met zijn opvallende eerste zin: "This is the saddest story you have ever heard", waarmee de schrijver je meteen te pakken heeft. Austen doet het heel anders, veel conventioneler. Maar Lodge laat wel zien dat onder die conventionele opening op zeer subtiele wijze een hele wereld uit de doeken wordt gedaan voor de zorgvuldige lezer. Lodge maakt daarmee duidelijk dat er vele manieren zijn om een roman te openen, dat de ene niet beter is dan de andere, maar dat het wel belangrijk is om de lezer zo snel mogelijk te 'pakken'. Andere onderwerpen die hij bij de kop neemt zijn, om maar een willekeurige greep te doen, 'The Sense of Place' (Martin Amis' Money), 'A Sense of the Past' (John Fowler's The French Lieutenant's Woman), 'Coincidence' (Henry James' The Ambassadors), 'The Telephone' (Evelyn Waugh's  A Handful of Dust)) en 'The Stream of Consciousness' (Virginia Woolf's Mrs Dalloway). Dankzij dat laatste essay weet ik nu eindelijk waarom ik Mrs Dalloway zo pretentieus en artificieel vond. Lodge heeft het lumineuze idee om Mrs Dalloway's gedachtenstroom van de derde persoon om te zetten naar de eerste persoon en dan krijg je dit:

What a lark! What a plunge! For so it always seemed to me when, with a little squeak of the hinges, which I can hear now, I burst open the French windows and plunged at Bourton into the open air. How fresh, how calm, stiller than this of course, the air was in the early morning; like the flap of a wave; the kiss of a wave; chill and sharp and yet (for a girl of eighteen as I then was) solemn, feeling as I did, standing there at the open window, that something awful was about to happen …

Misschien is het niet helemaal eerlijk om zo met de heilige Virginia om te gaan, maar voor mij was dit een echte blikopener.

Kleine doses
The Art of Fiction is een heel fijn boek voor de liefhebber, maar beslist niet geschikt voor de gehaaste lezer die zijn leesvoer graag in hoog tempo afwerkt. Zoals Lodge zelf in zijn voorwoord zegt: This is a book for people who prefer to take their Lit. Crit. in small doses, a book to browse in, and dip into, a book that does not attempt to say the definitive word on any of the topics it touches on, but one that will, I hope, enhance readers’ understanding and enjoyment of prose fiction, and suggest to them new possibilities of reading – and, who knows, even writing – in this most various and rewarding of literary forms. Wat mij betreft is hij daar uitstekend in geslaagd.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen, maar dan graag niet anoniem. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Plaats dan s.v.p. een link bij de reacties.