Wat is echt? Wat is waar?

Philip K. Dick,
The Man in the High Castle (VS 1962)
Roman, 272 pp.
Nederlandse titel: De man in het hoge kasteel
Eerder vertaald (en ingekort) als Laarzen in de nacht



Het is 1962, vijftien jaar nadat de Geallieerden de oorlog hebben verloren. De Amerikaanse Westkust is een kolonie van Japan (en heet nu de Pacific States of America, ofwel PSA) en de Nazi's regeren met ijzeren vuist in de oostelijke helft van de voormalige VS. Daartussen liggen de Rocky Mountain States (RMS), nog steeds onafhankelijk, enkel en alleen omdat ze economisch niet interessant genoeg zijn. Hoofdpersonen zijn onder meer een uit New York gevluchte Jood, die nu onder een andere naam in San Francisco woont, een Japanse consul met een sterk moreel bewustzijn en een 'goeie' Nazi die een rampzalig Duits complot wil verijdelen. Toen ik aan het boek begon, dacht ik dat ik precies wist wat voor verhaal dit zou worden. Toen ik het uit had, bleek dat ik er volkomen naast had gezeten.

Ideeënroman
Ken je de film Blade Runner met die onvergetelijke hoofdrol van Rutger Hauer? Het is een spannende  science-fictionfilm losjes gebaseerd op de roman Do Androids Dream of Electric Sheep?, ook van Philip K. Dick. Dat boek heb ik niet gelezen, maar de film heb ik jaren geleden wel gezien en op grond daarvan verwachtte ik van The Man in the High Castle een spannend toekomstverhaal, lekker leesvoer voor in de bus en de trein. In plaats daarvan werd ik vergast op wat uiteindelijk iets volslagen anders bleek te zijn. Onder de oppervlakte van de gebeurtenissen van de alternatieve geschiedenis bevindt zich namelijk een ideeënroman, die je na de laatste bladzij nog lang niet uit hebt, maar waar je een hele tijd over na moet filosoferen voordat je er klaar mee bent en een idee krijgt van waar Dick heen wil. Als ik dit als middelbare scholier had gelezen had ik er geen hout van gesnapt.

Het Boek der Veranderingen
Niet dat het boek geen boeiend verhaal en boeiende personages heeft te bieden. Je kunt deze roman voor het grootste deel heel goed op het oppervlakteniveau van de plot en de mensen lezen. Alleen het gegeven op zich is al interessant genoeg: hoe ziet een Amerika eruit dat is onderworpen door de As-mogendheden? Welnu ongeveer zoals je je zelf ook wel voor kunt stellen: aan de oostkust zijn de Joden met succes uitgeroeid en aan de westkust zijn de Amerikanen tweederangsburgers in eigen land. Aan de oostkust heeft zich een Wirstschaftswunder voltrokken, en het leven onder de Japanners is niet al te beroerd, gezien hun boeddhistische neiging om ethisch te handelen. Wat wel verrassend is, is dat de I Tjing, het klassieke eeuwenoude Boek der Veranderingen uit China, nu het meest invloedrijke boek is, zowel bij de Japanners als bij de Amerikanen in de PSA. Het is een orakelboek dat gebruikt wordt om de toekomst te lezen en om lastige beslissingen te nemen. Iedereen raadpleegt het. Maar er is nog een belangrijk boek in deze wereld: de door de Nazi's verboden roman The Grasshopper Lies Heavy, een alternatieve geschiedenis waarin de Geallieerden de oorlog hebben gewonnen, geschreven door een man uit de RMS, die naar verluidt in een hooggelegen vesting in de bergen woont en daarom als bijnaam 'the man in the high castle' heeft. Het aardige is dat de VS en het Europa van dit boek op het huidige ('echte') lijken, maar dat er ook dingen heel anders zijn.

De moord op Franklin D. Roosevelt
Intussen gaat het leven voor de Amerikanen gewoon door - ook onder de Japanse bezetting en het Naziregime - en de gewone man probeert er het beste van te maken. In de PSA is een lucratieve handel in Americana ontstaan. De Japanners zijn verzot op 'authentieke' artifacten van het door hen onderworpen volk, van relikwieën uit de Burgeroorlog tot Mickey Mouse-horloges. Maar hoe echt van nep te onderscheiden? Neem bijvoorbeeld de scène waarin een personage zijn maîtresse twee identieke Zippo aanstekers laat zien.

“Listen. One of those two Zippo lighters was in Franklin D. Roosevelt’s pocket when he was assassinated. And one wasn’t. One has historicity, a hell of a lot of it. As much as any object ever had. And one has nothing. Can you feel it?”  He nudged her. “You can’t. You can’t tell which is which. There’s no ‘mystical plasmic presence,’ no ‘aura’ around it.”

Hoe weet de bezitter dan welke echt is en welke niet? Door het certificaat van echtheid natuurlijk! En hoe weet iemand dat het certificaat zelf authentiek is? Dat doet er niet meer toe: 'From the wall he took the Smithsonian Institution’s framed certificate; the paper and the lighter had cost him a fortune, but they were worth it—because they enabled him to prove that he was right, that the word “fake” meant nothing really, since the word “authentic” meant nothing really.'
Dit is een belangrijk thema in het boek, dat op ingenieuze wijze verbonden is met een ander thema.

Kan iemand zijn eigen leven sturen?
Dat andere belangrijk thema is de loop van de geschiedenis. In dit boek lukt de moord op Roosevelt in 1933 wél (lees hier meer over die mislukte poging) en blijft Amerika afzijdig in de Tweede Wereldoorlog, met als gevolg dat Duitsland en Japan winnen en de Britten berecht worden als oorlogsmisdadigers. Als de moordenaar had gemist was het heel anders gelopen. Dat is een open deur, maar Dick werkt dit gegeven op interessante wijze uit door het te verbinden met het in zijn wereld alom in zwang geraakte gebruik om zwaar te leunen op de I Tjing, waarbij het vallen van een paar muntjes of stokjes de levensloop van de persoon die het boek raadpleegt een bepaalde kant op stuurt. Impliciet komen daarbij allerlei vragen aan de orde. Wat en wie bepalen de loop van de geschiedenis? Zijn we uitsluitend overgeleverd aan het toeval of hebben we een min of meer vrije keuze en daarmee een zekere invloed? Frank Frink, de gevluchte Jood die, als hij verraden wordt, weer kan worden uitgeleverd worden aan de Nazi's en hun gaskamers, denkt er het zijne van:

I’m too small, he thought, I can only read what’s written, glance up and then lower my head and plod along where I left off as if I hadn’t seen; the oracle doesn’t expect me to start running up and down the streets, squalling and yammering for public attention. Can anyone alter it? he wondered. All of us combined . . . or one great figure . . . or someone strategically placed, who happens to be in the right spot. Chance. Accident. And our lives, our world, hanging on it.

En dus kun je je net zo goed door een paar muntjes en klassiek Chinees orakelboek laten voorschrijven welke volgende stap in het leven de beste is.

Waarheid
Maar uiteindelijk zijn er toch twee personen die in actie komen om het noodlot een andere afslag te laten nemen. De ene is een hooggeplaatste Nazi die de machtsstrijd tussen Goebbels en Heydrich de verkeerde kant op ziet gaan. Hij neemt uit vrije keuze, geïnspireerd door zijn geweten,  een besluit om te trachten de loop der geschiedenis te veranderen: 'we cannot do it all at once; it is a sequence. An unfolding process. We can only control the end by making a choice at each step. He thought, We can only hope. And try. On some other world, possibly it is different. Better. There are clear good and evil alternatives.' Deze man maakt een rationele, morele afweging, waardoor mogelijk miljoenen levens gespaard zullen worden.

Maar Dick is als schrijver duidelijk meer gepreoccupeerd met en gefascineerd door de tweede persoon die een slechte daad probeert te verijdelen, zij het dat het daarbij gaat om een daad op aanzienlijk kleinere schaal. Dat is Juliana Frink, de vrouw van Frank die in de RMS woont en er daar een wat doelloos bestaan op na houdt. Totdat ze The Grasshopper Lies Heavy leest, een plotseling inzicht krijgt en afreist naar de schrijver, the man in the high castle. Dat laatste hoofdstuk, waarin ze hem te spreken krijgt, is het meest raadselachtige deel van het boek, maar ook de sleutel tot wat Dick met zijn boek wil zeggen. Wat dat precies is, wordt niet op het eerste gezicht duidelijk. Het heeft iets met waarheid en de aard daarvan te maken, maar of ik het zelf helemaal goed heb begrepen, weet ik ook niet zeker. Een intelligente leesclub zou in ieder geval een geweldige avond kunnen hebben met alleen al de laatste vijf pagina's van dit buitengewoon interessante en complexe boek, dat in bepaalde opzichten vooruitloopt op het postmodernisme, maar veel leesbaarder is dan de meeste geschriften uit die stroming.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen! Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Plaats dan s.v.p. een link bij de reacties.