Bezoek van de duivel

Mikhail Bulgakov, 
The Master and Margarita (Rusland 1966-67). 
Roman, 384 pp.
Vertaald in het Engels door Richard Pevear en Larissa Volokhonsy
Nederlandse titel: De Meester en Margarita



Dit is zo'n cultklassieker waarvan de status niet alleen bepaald wordt door de literaire kwaliteit maar misschien nog wel meer door het fanatisme van zijn fans en de invloed die het daardoor heeft. Zelfs Sympathy for the Devil van de Rolling Stones schijnt er door geïnspireerd te zijn, net als talloze verfilmingen en andere rocknummers. Het is op het eerste gezicht het verhaal van een bezoek van Satan (hier Woland geheten) en zijn duivelse gevolg aan Moskou, waar hij in de schouwburg een voorstelling over zwarte magie geeft, een groots bal voor dode zondaars organiseert en in het algemeen hevig huis houdt in Moskou. Er rollen koppen, er verdwijnen mensen, er heerst terreur. Net zoals in het stalinistische Rusland van de jaren dertig, de periode waarin Bulgakov deze roman schreef. Zelfs met de kritiek verpakt in een dwaas verhaal was het toen voor hem onmogelijk om het boek gepubliceerd te krijgen. Pas in 1966 zag het, in flink gecensureerde vorm, en 26 jaar na de dood van de auteur, het daglicht, waarna het onmiddellijk een sensatie te weeg bracht in de Sovjet Unie.

Gezeul met primussen
Het lezen ervan was voor mij een aparte ervaring. De snaren die in het boek trilden waren heel anders gestemd dan de snaren die in mijzelf huizen, zodat er aanvankelijk niks in mij resoneerde. Ik kon weinig met het boek: het deed me niks en het maakte weinig in mij wakker. Het hielp toen ik een website met bijbehorende app voor smart phone en tablet ontdekte, met veel uitgebreidere noten dan mijn Penguineditie (soms overdreven uitgebreid zelfs), geluidsfragmenten en beeldmateriaal. Vooral op het niveau van de verfilmingen werkte het verhaal veel beter voor mij dan het boek, wat verrassend is, want meestal is het andersom. Ook begon ik de satire veel beter te begrijpen, dankzij de achtergrondinformatie  over bijvoorbeeld het tekort aan woonruimte in Moskou, de praktijken van de geheime dienst, het verbod om vreemde valuta in bezit te hebben en waarom er in het boek met primussen wordt gezeuld.

Faust en Pontius Pilatus
Het is thematisch gezien een complex boek. Want als onderdeel van de strapatsen van Woland en zijn rare gevolg is er ook het verhaal van de Meester (een schrijver die zijn werk niet gepubliceerd krijgt) en zijn geliefde Margarita, die zich door Woland laat veranderen in een heks om haar geliefde te redden en na een woeste rit  op een bezemsteel gastvrouw mag spelen op het zwarte bal dat Woland geeft. De kenners zullen hierin elementen uit de Faustlegende herkennen, die vooral in Goethes versie beroemd is geworden, maar die een paar eeuwen eerder al bewerkt was door de Engelse toneelschrijver Christopher Marlowe en in de negentiende eeuw door de Franse componist Berlioz. Het is dus geen toeval dat Wolands eerste slachtoffer in dit boek de wonderlijke naam Michail Alexandrovitsj Berlioz draagt. Het vreemdste onderdeel van het boek is de erin verweven roman van de Meester over Pontius Pilatus en een zekere Jesjoea Ha-Notsri, die aan het kruis genageld wordt. Dit verhaal is vreemd omdat het  in details afwijkt van het evangelie waar het op gebaseerd is; maar ook hier gaat het om de parallellen met de stalinistische Sovjet-Unie en niet zozeer om het verhaal op zich.

Creativiteit en fantasie
Als je wilt, kun je dit boek puur op oppervlakteniveau lezen, zonder aandacht te schenken aan de diepere lagen. Het is juist dat oppervlakteniveau dat voor mij in het begin minder goed werkte. Het is een kluchtig verhaal, waarbij de humor niet in de taal zit (zoals bij de door mij hogelijk gewaardeerde Britse ironie), maar in de gebeurtenissen - een vorm van humor die bij mij niet altijd even goed aanslaat. Maar zodra ik met behulp van de overvloedige achtergrondinformatie uit de app in staat was tot de diepere lagen door te dringen ging het boek plotseling wel werken. Toen kregen de gebeurtenissen reliëf en werd het van een plat verhaal een veel interessantere roman, eentje die met veel creativiteit en fantasie is geschreven. Toen kwam, mede door de filmfragmenten, ook de absurde humor tot leven en tot zijn recht.

Luchthaven van Moskou
Persoonlijk vind ik het zonde om het boek alleen om het verhaaltje te lezen zonder al teveel moeite te doen om te begrijpen wat de satirische ondertoon inhoudt, want om die ondertoon is het Bulgakov nu juist allemaal te doen. Je kunt je daar natuurlijk niks van aantrekken, omdat je het boek van je lijstje klassiekers wilt schrappen en op borrels graag wilt kunnen zeggen dat je De Meester en Margarita hebt gelezen, zonder er al te veel tijd in te investeren, maar wat mij betreft is dat net zoiets als mensen die zeggen dat ze in Rusland zijn geweest omdat ze op luchthaven van Moskou ooit van het ene op het andere vliegtuig zijn overgestapt. In dat geval ben ik namelijk ook in Rusland geweest J

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.