zondag 28 februari 2016

Brandend hart in sneeuwlandschap

Ian Bostridge,
Schubert's Winter Journey: 
Anatomy of an Obsession (2014)
Muziek, 528 pp.
Nederlandse titel: Schuberts Winterrreise:
Een meesterwerk ontleed


Het is ongeveer twee eeuwen geleden als een jongeman met een gebroken hart vertwijfeld door een besneeuwd en ijzig Midden-Europa dwaalt. Hij is de stad ontvlucht en het maakt hem niet uit waar hij nu naar toe gaat. Zijn tranen bevriezen, zijn voeten zijn te koud om stil te staan. Hij zoekt de rust van het graf, maar dat lijkt hem niet vergund te zijn. En overal waar hij gaat, wordt hij herinnerd aan zijn trouweloze geliefde en haar verraad. Wat er precies gebeurd is, komen we nooit te weten, maar de pijn is heftig en kleurt alles wat hij om zich heen ziet.

Die rottige Schubert
Deze ongelukkige zwerver is de held van Die Winterreise, een gedichtencyclus van Wilhelm Müller (1794-1827). De cyclus bestaat uit 24 opeenvolgende gedichten en zou een aantal jaren later onsterfelijk gemaakt  worden door Müllers tijdgenoot, de Oostenrijkse componist Franz Schubert, die ze vlak voor zijn veel te vroege dood in 1828 gebruikte voor één van de mooiste liederencycli uit de muziekliteratuur: Winterreise. Müller was niet een dichter van het formaat van Goethe, van wie Schubert ook talloze gedichten op muziek heeft gezet, maar waarschijnlijk was Müller zich daar ook wel van bewust, want in tegenstelling tot Goethe, die nijdig liet weten dat die rottige Schubert er met zijn gedichten vandoor was gegaan, vond Müller dat die van hem pas echt tot hun recht waren gekomen nadat ze op muziek waren gezet. En Müller had gelijk.

Niet vast te pinnen
Ian Bostridge, de schrijver van dit boek, en de tenor van wie ik een uitvoering van Winterreise heb (naast eentje van Dietrich Fischer-Dieskau), heeft de cyclus talloze malen opgevoerd en raakte er zo van in de ban, dat hij er een hele studie van heeft gemaakt. Opvallend is dat Bostridge van origine historicus is (hij heeft daar zelfs een doctorsgraad in), maar geen opleiding in de muziekwetenschap heeft. Goed nieuws voor een amateur als ik, want daardoor bevat het boek maar weinig echte muziektechniek. Wat doet Bostridge dan wel? In de eerste plaats dat wat een historicus goed kan: de liederen en gedichten in de context van hun tijd zetten. Maar hij doet veel meer dan dat, waardoor het boek niet helemaal vast te pinnen is in een bepaald genre. Altijd een goed teken!

Schilderij van Caspar David Friedrich,,
de kunstenaar die in dit boek vrij
uitgebreid aan de orde komt.
Rijk en erudiet
Schubert's Winter Journey is namelijk een ongekend rijk boek. Het vertelt niet alleen over de manieren waarop Bostridge de liederen uitvoert en over welke emoties hij daarbij weergeeft en over wat de pianobegeleiding uitdrukt, maar geeft ook heel veel informatie over het leven van Schubert, over de politieke situatie in het Habsburgse rijk, over de culturele achtergronden (van literatuur tot schilderkunst) en over de gedichten als literatuur. Bostridge is een ongelooflijk erudiete gids, die echter wel het nodige van de lezer vergt - maar daarover in de laatste alinea meer.

Van kraaien en postkoetsen
De structuur is prettig helder. Na een inleiding wordt aan elk van de liederen in volgorde van Schuberts cyclus een hoofdstuk gewijd. De lengte van die hoofdstukken varieert nogal en de onderwerpen die daarin aan bod komen ook, omdat Bostridge bij het ene lied uit de doeken doet hoe de autoriteiten in de jaren twintig van de negentiende eeuw tegen walsen aankeken (verderfelijk en gevaarlijk) en bij een ander lied, waarin de zwerver een kraai toezingt, een interessante uiteenzetting over deze vogel als literaire figuur geeft:
The crow in this song is very clearly solitary, a carrion crow, Corvus corone. A whole complex of meanings attach to him, and they deepen our experience of the wanderer’s plight. The bird is self and other; lonely lover and treacherous betrayer; portending death and mocking fidelity. Crows are vermin, and this bird is, above all, an outsider, just like the wanderer; he focuses our sense, as the cycle continues, that this almost nameless alienation is what is at issue.
Repressie en reactie
Op het eerste gezicht zijn de gedichten bijna totaal verinnerlijkt, zoals blijkt uit het citaat hierboven, maar wat ik uit mezelf nooit had gezien is dat er ook een hele politieke wereld achter zit. Waarom schuilt de zwerver bijvoorbeeld nu juist in een kolenbrandershut en niet (wat veel meer voor de hand had gelegen) gewoon in een herdershut? Bostridge plaatst de hut overtuigend in het uiterst reactionaire en repressieve Biedermeyertijdperk van na de Napoleontische oorlogen en legt uit waarom het opvoeren van de kolenbrander een subtiel voorbeeld van subversief dichten is. Het lied over de posthoorn is vervolgens weer aanleiding voor een interessante verhandeling over de postkoets die toen het toppunt van moderniteit was. Tegelijkertijd vertelt Bostridge hoe de hoornklanken een geïdealiseerd, romantisch Germaans verleden oproepen en dus tegengestelde werelden vertegenwoordigen, iets wat hij vervolgens naadloos weet te verbinden met de emoties die de gedichten als literatuur uitdrukken: the confrontation between Schubert’s alienated wanderer and this contraption of commercial society has a brilliant dramatic intensity about it; the two very different sorts of horn call, that from the forest of memory, and that of the mail coach careering down the road, underline his outcast state.

Geen zak chips
Hoe dit boek het best te lezen? Scheur er alsjeblieft niet in één keer doorheen. Het enige wat je er dan aan over houdt, is dat het tamelijk moeilijk geschreven is, dat het allerlei kanten uitschiet en dat het niet bedoeld is als ontspannend amusement. Dit boek is slow food dat je in kleine hoeveelheden en met veel aandacht tot je moet nemen, niet een zak chips die je lekker vlot en bijna gedachteloos wegwerkt. Wat bij mij het beste werkte, was niet meer dan twee hoofdstukken tegelijk lezen, daarbij eerst aandachtig het gedicht bestuderen (daar begint elk hoofdstuk mee) met op de achtergrond het lied en daarna nog een keer heel goed luisteren naar de muziek en goed opletten wat Schubert met de tekst doet en wat het effect van de pianobegeleiding is. Dan ben je klaar om je voor een paar weken onder te dompelen in de fascinerende wereld van Schuberts winterreis.

Hierboven een live-uitvoering door Peter Schreier en Svjatoslav Richter van het laatste lied van de cyclus, het hartverscheurende 'Leiermann'.


PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.

11 opmerkingen:

  1. Wat toevallig, ik heb net (voordat ik jouw blog bezocht) Grief Is the Thing with Feathers van Max Porter en Crow van Ted Hughes op mijn leeslijstje gezet, en nu loop ik hier ook weer tegen een kraai aan.

    Het is weer een mooie bespreking, al denk ik niet dat dit iets voor mij is.

    (Ik voel me altijd zo'n zeurpiet, maar 'sneeuwlandschap' in de titel mist een d. Sorry :-) )

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Helemaal geen zeurpiet, juist bedankt voor het doorgeven! Ik heb het meteen verbeterd.
      Dat boek van Max Porter schijnt trouwens erg goed te zijn, ik ben het al een paar keer tegengekomen. Laat me weten als je het daadwerkelijk gaat lezen en het inderdaad een aanrader is, dan zet ik het ook op mijn lijst.

      Verwijderen
  2. Grappig: ik ben met zangles net bezig met een lied van Schubert, maar dan van een heel andere orde.
    Dit boek lijkt me erg mooi, vooral die historische context klinkt zeer interessant! Bijzondere combinatie ook, van gedicht, muziek en geschiedenis.

    Groetjes,

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Je hebt zangles! Ik wou dat ik goed kon zingen, en dan Schubertliederen oefenen... Prachtig.
      Bijzonder hè, dat Ian Bostridge van oorsprong een collega van jou is?

      Verwijderen
  3. Ik hink een beetje op twee gedachten. Ik heb de cyclus gehoord door Bostridge en ik ben geen fan, ik hoor het echt liever door een Olaf Bär of Hans Hotter, maar ik ben wel benieuwd naar achtergronden over het werk

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Maar dat is toch helemaal geen probleem, Koen. Dan lees je het boek gewoon met Bär of Hotter op de cd-speler! Ik weet zeker dat je het een interessant boek zult vinden.

      Verwijderen
  4. Soms kan een boek muziek zo bijzonder maken! (dat had ik bv met Contrapunt van Anna Enquist)

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Dit boek heeft mijn luisterervaring in ieder geval enorm verrijkt. Ik hoop zelfs dat Bostridge meer van dit soort boeken gaat schrijven.

      Verwijderen
  5. Nu,al een hele tijd na uw bespreking van het boek van Ian Bostridge's "Schubert's winter journey" heb ik op bepaalde momenten echt genoten van het lied "Die leierman".Héél mooi,maar ik lees juist in een essaybundel van Roland Barthes,uit de jaren zeventig of tachtig van de vorige eeuw,Nederlandse vertaling 2004 het volgende"Stop!Spraakzaamheid zou wel eens een typisch menselijk onheil kunnen zijn:ik ben gek van taal:niemand luistert naar me,niemand kijkt naar me,maar(net als de draailierspeler van Schubert)ik praat almaar door,ik blijf aan mijn slinger draaien."
    Ik vind het wel fijn om die uitspraak van Barthes te vinden,en kon het niet laten om daarover
    een reactie te geven.Best wishes,Daniël.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Wat interessant, Daniël. Dat wist ik nog niet. Bedankt voor je bijdrage.

      Verwijderen