Waarom deed hij het?

Graeme Macrae Burnet,
His Bloody Project: Documents relating to the case of Roderick Macrae (GB 2016)
Roman, 288 pp.
Niet in het Nederlands vertaald.
27 september 2016



Grappig dat zoveel mensen erin tuinen. Hier is bijvoorbeeld de eerste zin van een lezersbespreking op Amazon: "The book concerns the real life slaying of a family of crofters by a troubled teenager, Roderick Macrae. " En een andere: "If the story of Roderick (Roddy) Macrae, a teenage boy who committed a heinous triple homicide in a remote Scottish Highlands, town seems extraordinarily realistic, there’s a good reason for it. The crime actually occurred in 1869, baffling the community and capturing the attention of some of the top solicitors and psychological experts of the time." Dit zegt veel over het hoge realiteitsgehalte van het verhaal, dat gepresenteerd wordt als zijnde gebaseerd op authentieke documenten, maar dat in werkelijkheid pure fictie is, zoals de auteur onthult in zijn nawoord. Alleen de omgeving waarin het zich afspeelt en de gevangenisarts die tegen het einde aan het woord komt, zijn niet verzonnen.

Zuigkracht
Toen dit boek genomineerd werd voor de Man Booker Prize waren er meteen de voorspelbare zeurpieten die vonden dat het niet op de lijst thuis hoorde, want het was ('getver!') een misdaadroman. Maar dat is het alleen bij de alleroppervlakkigste beschouwing. Ten eerste is vanaf het begin duidelijk wie de moorden gepleegd heeft (de jonge Roderick Macrae, die meteen bekent), zodat van suspense rond de vraag 'Whodunnit' geen sprake is, en ten tweede is dit geen plotgedreven verhaal, maar een ijzersterke combinatie van psychologische roman en felrealistisch relaas van de levensomstandigheden van de arme pachters in het Victoriaanse Schotland. Wel heeft het absoluut de zuigkracht van een misdaadverhaal, maar dat is te danken aan de vertelkunst van Burnet.

De dominee, de schoolmeester en de advocaat
Burnet begint met een aantal officiële getuigenverklaringen, waardoor al snel duidelijk wordt dat Lachlan Broad en twee van zijn kinderen op brute wijze zijn vermoord en dat Roderick Macrae de dader is. Maar Roderick is niet een typische moordenaar. De hel-en-verdoemenis dominee van het gehucht heeft weliswaar geen hoge dunk van hem, maar volgens de buren is hij een goede, hardwerkende jongen met een zwaar leven en de schoolmeester prijst hem om zijn grote intelligentie en zijn leergierige houding. Ook de advocaat is aangenaam getroffen door zijn cliënt en hij is degene die hem overhaalt om in zijn eigen woorden te vertellen hoe hij tot zijn daad is gekomen. Dit doet Roderick op voorbeeldige wijze en het is dit relaas dat het grootste deel van het boek uitmaakt en waarin de verdachte de rest van de wereld een kijkje in de motivatie voor zijn daad gunt.

I have thus tried to identify the point at which Lachlan Broad’s death became inevitable; that is, the point at which I can conceive of no other outcome. This moment arrived, I believe, with the death of my mother some eighteen months ago. This was the well-spring from which everything else has followed. It is thus not to rouse the pity of the reader that I now describe this event. I have no wish nor use for anyone’s pity.

In de ogen van Roderick was de dood van Lachlan Broad, de bullebak van het dorp, die misbruik maakte van zijn bevoegdheden, en Roderick en zijn familie met plezier onderdrukte, dus onvermijdelijk - net zo onvermijdelijk als het zijn eigen lot was om niet door te leren en zich halfdood te werken omdat zijn vader te ziek was om veel te doen.

Forensische psychiatrie
Roderick zelf wil expliciet niet inspelen op het medelijden van de lezer, maar de Burnet doet dat impliciet wel. Want wie zou onder al het onrecht dat de familie Macrae door Lachlan Broad wordt aangedaan niet ook verlangd hebben naar zijn gewelddadige dood? Toch is het aan het eind van Rodericks relaas niet gemakkelijk om sympathie te hebben voor de klinische wijze waarop hij precies beschrijft hoe hij genoodzaakt was om ook een jong meisje en een peuter dood te slaan. Of was hij soms niet toerekeningsvatbaar? Zijn advocaat is van mening van niet, maar de geraadpleegde deskundige op het gebied van de beginnende forensische psychiatrie geeft op basis van een kort onderzoekje een vernietigend oordeel: Roderick Macrae is weliswaar een redelijk typisch voorbeeld van de gedegenereerde onderklasse (destijds vaak gezien als weinig beter dan dieren), maar wist precies wat hij deed.

Innerlijke gesteldheid
De uitkomst zal ik niet verklappen (hoewel die verre van spectaculair is), maar het sterke aan dit boek is dat je achterblijft met vragen over de ware motieven van de jongen met wie je ondanks alles al die tijd zo intens hebt meegeleefd en aan wiens oprechtheid je eigenlijk geen reden hebt om te twijfelen. En hoewel een belangrijk aspect van de uiteindelijk rechtszaak de innerlijke gesteldheid van de verdachte is, en hoewel deze verdachte die gesteldheid nauwgezet gedocumenteerd heeft, blijft er toch dat knagende vermoeden dat door één van de personages tijdens de rechtszaak treffend wordt uitgedrukt: “One man can no more see into the mind of another than he can see inside a stone.” Hoe betrouwbaar is Roderick Macrae als verteller?

Indrukwekkend realisme
Er geschiedt veel onrecht in dit boek, maar of dat in de rechtszaak tegen Roderick Macrae ook het geval is, moet de lezer uiteindelijk zelf uitmaken. Dat is niet gemakkelijk, en dat is nu precies de bedoeling. Zelfs in een zaak waarin precies vast staat wat er is gebeurd en wie de moordenaar is, is recht en onrecht niet altijd even eenvoudig van elkaar te scheiden - een morele ambiguïteit die ervoor zorgt dit boek een roman is geworden die het predicaat 'literair' zonder meer verdient. Burnet heeft deze kwestie bovendien verpakt in een drama dat de tijd en de plaats met zoveel indrukwekkend realisme tot leven brengt, dat His Bloody Project alleen als historische roman al geslaagd is. Voeg daarbij een meeslepend rechtbankdrama en je krijgt een zeer leesbaar en meeslepend boek. Fijn dat het dankzij de Booker-nominatie de aandacht heeft gekregen, die het als het product van een obscuur Schots uitgeverijtje anders waarschijnlijk nooit had ontvangen.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.