Gisteren is vandaag

Stefan Zweig,
The World of Yesterday: Memoirs of a European (Oostenrijk 1942)
Memoires, 472 pp.
Oorspronkelijke titel: Die Welt von Gestern: Erinnerungen eines Euopäers
Nederlandse titel: De wereld van gisteren
9 januari 2017



Over dit boek heb ik heel lang gedaan. Niet omdat ik het vervelend of langdradig of moeilijk vond - integendeel. Deze memoires zijn zo boeiend en zo de moeite waard dat ik steeds maar een klein stukje wilde lezen om daar vervolgens uitgebreid bij stil te kunnen staan. Want met name Zweigs overpeinzingen over de aanloop tot de Eerste Wereldoorlog en de opkomst van het fascisme in de jaren dertig zijn zo relevant voor vandaag dat het verwerpelijk zou zijn om er zonder reflectie maar een beetje doorheen te jakkeren. Maar ook wat hij schrijft over zijn Weense jeugd is al meteen heel interessant.

Om misverstanden te voorkomen: deze autobiografie is er niet eentje van de gebruikelijke soort, over wat de schrijver deed en meemaakte en hoe zijn leven er van jaar tot jaar uit zag. Zo zegt hij vrijwel niks over zijn privéleven en komen we er in een achteloos bijzinnetje achter dat hij inmiddels getrouwd is. Nee, dit is een verhaal van intellectuele ontwikkeling: zijn eigen, maar evenzeer van die van zijn tijd, die zich uitstrekt van de beschermde gezapigheid van het laatnegentiende-eeuwse Wenen naar de verschrikkingen van het Nazisme, die voor Zweig als Jood nog eens extra gruwelijk waren. Hij pleegde dan ook niet lang na het voltooien van dit boek samen met zijn tweede echtgenote zelfmoord.

De jonge Zweig

Maar toen Zweig opgroeide, als kind van welgestelde Joodse ouders in Wenen, hield het Habsburgse rijk al zo'n duizend jaar stand en wees niets erop dat het bezig was met zijn zwanenzang. De kunsten bloeiden, zij die het zich konden veroorloven deden niets liever dan naar het theater gaan. Er werd gewalst om het leven, er werd op hoog niveau geconverseerd in de koffiehuizen, er werd met overgave muziek gemaakt en alles was goed met de wereld. Niet dat Zweig die tijd volledig idealiseert: het Wenen van het fin-de-siècle was ook een conservatieve wereld met een verstikkende seksuele moraal. Bovendien was jeugdig enthousiasme verdacht en Zweig en zijn leeftijdsgenoten deden hun best om er al vroeg zo oud en volwassen mogelijk uit te zien, anders werden ze niet serieus genomen. De leergierigheid en de obsessie voor kunst en poëzie van deze opgroeiende jongens is voor ons tegenwoordig trouwens werkelijk verbazingwekkend, maar ook mooi en hartverwarmend. Alleen, het zou ze niet voorbereiden op de twintigste eeuw en op de wereldbranden die hen daar te wachten stonden.

Terugblikkend op de generatie van zijn ouders en grootouders kan Zweig niet anders constateren dan dat "they drowsed their lives away remote from all true bitterness, from the malice and force of destiny; they knew nothing about all those crises and problems that oppress the heart but at the same time greatly enlarge." Het contrast me zijn eigen generatie kan nauwelijks groter zijn: "Every one of us, ... even the least of the human race, knows a thousand times more about reality today than the wisest of our forebears. But nothing was given to us freely; we paid the price in full."

Postuum eerbetoon op een
Oostenrijkse postzegel

Het is angstaanjagend om te lezen hoe gretig bijna iedereen ten strijde trok in 1914. Oorlog was glorieus, patriottisme en nationalisme waren de hoogste deugden, buitenlanders waren plotseling allemaal de Vijand. Voor de hartstochtelijke Europeaan en pacifist Zweig was dit een gruwel. Contacten met bevriende schrijvers in Frankrijk en België werden in één klap verboden. Hij en zijn literaire vrienden hadden altijd gedacht dat een gemeenschappelijke cultuur de wereld beter kon maken: "in many hours of enthusiasm we entertained the illusion that we had shown the world the way that would save it. The world, however, took little notice of such literary manifestations, but went its own way to ruin."

Maar het is niet alleen politiek waar dit boek zich mee bezig houdt. Zweig vertelt ook uitgebreid over de bijzondere contacten met de belangrijke kunstenaars en denkers van die tijd. Het lijkt wel alsof hij iedereen kende, van de schrijver Rainer Maria Rilke, de beeldhouwer Auguste Rodin, de componist Richard Strauss tot en met Sigmund Freud. Hij heeft het daarnaast over zijn reizen over de wereld in een tijd dat er nergens paspoorten gecontroleerd werden en een reiziger als hij vrij was om te gaan en te staan waar hij wilde. Voor iemand die tijdens het schrijven van dit boek alles had achtergelaten en voor zijn leven was gevlucht naar Brazilië moet het contrast wel erg groot zijn geweest. Hij eindigt echter op een licht optimistische noot:

As I walked home, I suddenly saw my own shadow going ahead of me, just as I had seen the shadow of the last war behind this one. That shadow had never left me all this time, it lay over my mind day and night. Perhaps its dark outline also lies over the pages of this book. But in the last resort, every shadow is also the child of light, and only those who have known the light and the dark, have seen war and peace, rise and fall, have truly lived their lives.

Het is wrang dat hij helaas niet in staat was dat optimisme vol te houden. Misschien voelde hij het ook wel niet en probeerde hij vooral zichzelf te overtuigen.

Die Welt von Gestern zit vol weemoed over verloren vrijheid en verloren onschuld. Maar het is ook de onverschrokken visie van een zeer humane en sensitieve schrijver op de politieke realiteit van zijn eigen tijd, die ik veel indringender, meeslepender en relevanter vond dan ik had verwacht. Lezen dus dit boek, want deze blik op de wereld van gisteren is verrassend verhelderend voor de wereld van vandaag. Tenminste voor wie wil zien.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.