Uitdagend en prikkelend

Gabriel Josipovici,
Goldberg: Variations (GB 2002)
Roman, 189 pp.
Niet in het Nederlands vertaald


Josipovici is een Britse schrijver en literatuurcriticus die alleen in kleine kring bekend is, maar daar wel zeer hoog wordt aangeslagen. Zo'n reputatie heeft altijd iets intimiderends en het heeft daarom bijna 11 jaar geduurd voordat ik dit boek eindelijk uit mijn kast durfde te halen. Ik concludeerde al gauw dat Josipovici inderdaad een hele knappe en erudiete schrijver is, maar toen ik het boek uit had, wist ik nog steeds niet precies wat ik er nou van moest vonden. Dat weet ik eigenlijk nog steeds niet, maar ik hoop er al schrijvende achter te komen.

Meeneuriën
Ik kon me na al die tijd niet meer herinneren waarom ik dit boek had gekocht, maar toen ik op de achterkant zag dat het in de achttiende eeuw speelde, een periode waar ik me tijdens mijn studie uitgebreid in verdiept heb en die ik erg interessant vind, was het me meteen weer duidelijk. En de referentie naar Bach had het 'm natuurlijk ook gedaan. Die Goldberg-Variationen is een beroemd klavecimbelstuk uit 1741 van Bach dat bestaat uit 30 variaties op een thema. Ik had er vroeger een lp van, in de uitvoering van de legendarische pianist Glenn Gould, die altijd heel zachtjes met zijn muziek meeneuriede. Fantastisch.

Slapeloosheid
Het verhaal gaat dat Bach zijn variaties schreef voor ene Graaf Hermann Carl von Keyserlingk. De graaf leed aan slapeloosheid en bestelde bij Bach een stuk voor zijn klavecinist Johann Gotlieb Goldberg, die hem daarmee vanuit een antichambre zachtjes in slaap moest spelen. Het verhaal werd meer dan 60 jaar later opgetekend en het waarheidsgehalte ervan wordt wel eens in twijfel getrokken, maar het is een mooi verhaal, dat Josipovici als uitgangspunt voor zijn roman heeft genomen. Daarin is Samuel Goldberg een Joodse schrijver en dichter die door de rijke Mr Tobias Westfield naar zijn landhuis wordt gehaald om hem al voorlezende in slaap te krijgen. Goldberg denkt aanvankelijk dat hij alleen maar hoeft voor te lezen, maar dan blijkt dat Westfield iets anders in gedachten heeft. Goldberg moet hem 's nachts het werk voorgelezen dat hij overdag speciaal voor hem heeft geschreven. Goldberg is ontdaan en slaat in één klap dicht met writer's block. Maar er moeten rekeningen betaald worden en hij gaat dus zijn best doen.

Paul Klee, Wander Artist

Klee en Skara Brae
Dat is de eerste variatie. Daarna volgen er nog negenentwintig, met als een laatste een korte fuga, die als een da capo teruggaat naar het begin. Ik verwachtte na de eerste variatie negenentwintig door Goldberg geproduceerde verhalen, net als in de Duizend en één nacht, maar het ging een hele andere kant uit. Of liever gezegd, heel veel andere kanten. In de eerste plaats is dit geen samenhangend verhaal. Er is wel een soort raamvertelling, maar ook die biedt maar beperkt houvast.

Want er zijn ook stukjes waarin ons verteld wordt over de neolithische nederzetting van Skara Brae op de winderige Orkaden, en stukjes waarin we plotseling bij een eigentijdse schrijver met huwelijksproblemen belanden, die geobsedeerd is door een tekening van Klee (hiernaast). Op een gegeven moment lijkt het erop dat deze schrijver de geestelijke vader is van ons verhaal over Goldberg, waarmee de roman dus een verhaal blijkt te zijn dat is geschreven door Gabriel Josipovici, over een fictieve eigentijdse schrijver die een verhaal schrijft over de fictieve achttiende-eeuwse schrijver Goldberg, met daarin verwerkt verhandelingen over van alles en nog wat. Er zijn stukjes vanuit de eerste persoon, vanuit de derde persoon, brieven, dagboekfragmenten. Soms bloedserieus, soms heerlijk speels. De chronologie huppelt onbekommerd heen en weer. Duizelingwekkend, uitdagend en postmodern? Nogal.

Prikkelend spel
Maar er zijn ook conventionele romanpersonages. Mr Westfield komt terug en aan het woord, net als zijn zoon, de vrouw van Goldberg, twee vrienden van Westfield, een frivool meisje en veel meer. En er zijn thematische samenhangen. Homerus speelt een belangrijke rol; de vraag hoe (en of) we greep kunnen krijgen op het leven; maar vooral de aard van creativiteit en kunst. Is een schrijver in de eerste plaats een vakman of iemand die het eerder moet hebben van inspiratie? Wat doet literatuur eigenlijk, of liever: wat zou het moeten doen? Het boek zit vol interessante ideeën en prachtig geschreven passages en al schrijvende en teruglezende weet ik inmiddels ook wat ik er over moet zeggen. Namelijk dit.

Als je dit boek gaat lezen, moet je je ontdoen van alle verwachtingen die je van een conventionele roman hebt en ook niet proberen uit te puzzelen wat de achterliggende gedachte is. Begin aan elke variatie met een frisse blik en laat je meevoeren door het spel met ideeën en taal, de prikkelende gedachten over literatuur, muziek, beeldende kunst. Neem er rustig de tijd voor en wees bereid je te laten verrassen, in de geest van wat het personage Tobias Westfield zegt over literatuur:

A new story, a story which is really new and really a story, will give the person who reads or hears it the sense that the world has become alive again for him. I would put it like this: the world will start to breathe for him where before it had seemed as if made of ice or rock. And it is only in the arms of that which breathes that we can fall asleep, for only then are we confident that we will ourselves wake up alive. Am I not right, my friend?

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.