De ziel van Beethoven

Jonathan Biss,
Beethoven's Shadow (VS 2011)
Non-fictie, 79 pp.
Niet in het Nederlands vertaald


Ik houd dolveel van klassieke muziek, maar ik ben geen echte kenner en muzikaal talent bezit ik al helemaal niet. Ooit heb ik een jaar of vijf klassiek gitaarles gehad, maar mijn gepingel kwam nooit boven de middelmaat uit - als het überhaupt tot de middelmaat doordrong. Tegenwoordig zing ik in een vierstemmig lunchpauzekoor op het werk. We hebben een professionele dirigent, maar mijn collega's zijn - één uitzondering daargelaten - ongeveer net zulke muzikale klungels als ik en het hoogst bereikbare voor ons is om niet uitgesproken vals te zingen (wat trouwens moeilijker is dan je denkt als je vierstemmig zingt). En toch ervaart zelfs de klunzigste amateurmuzikant zo nu en dan de magie van de muziek. Als een stuk bij ons er echt goed in zit en we het moeiteloos in één keer door kunnen zingen en de verschillende partijen ineens een geheel vormen, dan worden de noten als bij toverkracht zomaar echte muziek. Voor een toehoorder zal het dan nog steeds niet als veel soeps klinken, maar wij beleven er zoveel plezier aan, dat we om half twee weer veel gemakkelijker aan het werk gaan. Dat is de magie van de muziek, waar je alleen iets van kunt begrijpen als je die zelf aan den lijve hebt ondervonden.

Elegantie
Hoe bijzonder moet het dan wel niet zijn als je een getalenteerde beroepsmusicus bent en in staat bent tot in het diepst van die magie door te dringen. En hoe geweldig is het wel niet als je dan ook nog het talent hebt om je gevoelens daarover goed doordacht en met veel elegantie op papier te zetten, op een manier dat ook een amateur als ik er iets van mee krijgt. Jonathan Biss is zo iemand. Hij is een Amerikaanse pianist die in 2011, toen hij dit geweldige essay schreef, net begonnen was om over een periode van 9 jaar alle 32 pianosonates van Beethoven op te nemen. Hij was toen al heel lang met Beethoven bezig, maar omdat Beethoven een componist is die én heel dwingend is én op de een of andere manier altijd ongrijpbaar blijft, is het een behoorlijk uitdagend project: "No one ever wrote more music between and behind the notes than Beethoven."

Drie partijen
Beethoven's Shadow gaat niet over de techniek, maar over Beethovens muziek als kunst, als een hoge vorm van expressie. Het bijzondere van muziek is dat er altijd sprake is van drie partijen: de componist, de musicus en de luisteraar (of, zoals Biss het uitdrukt: "a three-way conversation").
De rol van de musicus is een heel bijzondere: die van 'bemiddelaar' tussen componist en luisteraar. En die rol is nooit neutraal, want elke musicus maakt van een compositie ook een beetje zijn eigen stuk. Het is daarom interessant om te lezen hoe Biss' leraar Leon Fleisher en andere grootheden als Arthur Schnabel Rudolf Serkin met Beethoven omgingen. Ik hoor wel vaagjes de verschillen, maar kan ze niet benoemen. Biss kan dat wel. Hij neemt je mee in hun aanpak en benadering zonder in technische details te verzanden.

Perfectie
Maar hij besteedt ook aandacht aan het verschil tussen spelen voor het publiek en spelen in een opnamestudio. Ook daar heb ik wel vaagjes een beeld bij, maar Biss maakt het allemaal zoveel helderder en inzichtelijker. Oude opnames hebben steevast technische imperfecties, want het enige referentiekader van het publiek in die tijd was het live-concert of de uitvoering thuis. Ze verwachtten geen moment een vlekkeloze opname. Nu is het andersom. De meeste mensen kennen klassieke muziek vooral van de cd en die moet perfect zijn. Biss snapt dat, maar vindt het streven naar perfectie ook een beletsel: "the quest for perfection in music [is] the very enemy of curiosity, love, humor, imagination, open-heartedness — the qualities that I most want to cultivate in my own playing and hear in other people’s, that determine which pieces I choose to play, that make music music." En tegelijkertijd is het alleen maar mogelijk muziek met 'ziel' te spelen als je haar perfect beheerst. Maar voor een goede pianist moet de emotionele respons altijd eerst komen, die moet vervolgens het streven voeden om het muziekstuk in kwestie zo goed mogelijk te beheersen.

Tuin, woud of gebergte
Biss maakt mooie vergelijkingen van Beethoven met een paar ander van zijn favoriete componisten: bij Mozart of Schubert of Schumann heeft hij altijd het idee dat de muziek hem halverwege tegemoet komt en dat hij er altijd wel tot doordringt. Bij Beethoven is dat niet het geval. Zoals Schanbel het zo mooi uitsrukte:“Mozart is a garden; Schubert is a forest — in sunlight and shadow; Beethoven is a mountain range.” Beethoven schreef niet met de uitvoerder voor ogen, hij schreef alleen maar om de sublimiteit waarnaar hij streefde in muziek uit te drukken. Tegen een violist die zich beklaagde over de onspeelbaarheid van een stuk zei hij laatdunkend:

“Do you think I worry about your damn fiddle when the spirit speaks to me?” And I cannot imagine that he was any more interested in the self-expression of the performer. Beethoven’s imagination is trained on a spot far outside the range of vision of mere mortals; the glory of his music is not that it speaks for us but that it is so far beyond us. The tension between the world Beethoven’s music conjures and the one we inhabit is always palpable, and to fall short in the effort to bridge this gap is to feel that one has committed a grievous wrong.

Biss weet ook wel dat die afstand nooit helemaal overbrugbaar is, en dat er altijd een verschil zal blijven tussen het ideaal dat de componist in zijn hoofd had en de muziek zoals die uiteindelijk klinkt. Maar dat geeft niet. Het gaat er niet om dat een musicus alle antwoorden heeft, maar dat hij de juiste vragen stelt.

 

Opname waarin Jonathan Biss de sonate nr. 12, opus 26 van Beethoven speelt

_______________________________________________

Ben je ook gek op Beethoven? Hij is, denk ik, mijn favoriete componist en het allermooist vind ik het hemelse Vijfde Pianoconcert. Wat is jouw lievelingswerk van deze componist? (s.v.p. één werk! niet de hele cd-collectie oplepelen 😉)

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.