De frisse blik

Alain de Botton,
The Art of Travel (GB 2003)
Essays, 272 pp.
Nederlandse titel: De kunst van het reizen


Wat hebben de Duitse wetenschapper Alexander von Humboldt,  de Franse schrijver Gustave Flaubert en de Amerikaanse schilder Edward Hopper met elkaar te maken? Dit: ze fungeren alle drie als reisleider (tezamen met nog allerlei anderen) in deze charmante en inspirerende essays over reizen. Wetenschap, beeldende kunst en literatuur kunnen je allemaal op een nieuwe manier naar jezelf en de wereld doen kijken, en idealiter is dat precies hetzelfde als wat reizen bewerkstelligt. Omdat we wetenschap, kunst en literatuur hebben, hoeven we dus niet eens perse op het vliegtuig te stappen, zoals Xavier de Maistre zo geestig aantoonde in Voyage autour de mon chambre (1794). Het gaat om die speciale instelling, de geesteshouding waarbij je je openstelt voor je omgeving en alles met een frisse blik bekijkt; zelfs een rondje door je eigen slaapkamer kan dan een avontuur opleveren.

Elegant
Misschien is het verstandig om eerst even uiteen te zetten wat de Botton in dit boek doet. Het is geen reisgids met aanbevelingen, en ook niet een soort zelfhulpboek met tips over hoe je zou moeten reizen. Het zijn eigenlijk zes losse essays, met prettig achttiende-eeuws klinkende titels als 'On the sublime' en 'On Possessing Beauty'. De Botton belicht in elk daarvan op zijn gebruikelijke elegante en toegankelijke wijze een thema dat hem door zijn eigen reizen is ingegeven. Hij laat zich daarbij aan de hand nemen door bijvoorbeeld Vincent van Gogh, William Wordsworth , of één van de andere beroemde kunstenaars en wetenschappers die ik hierboven aanhaalde. De thema's zijn herkenbaar, en toch fris, dankzij de manier waarop de Botton ze behandelt.

Het standaardbeeld van Barbados

Luipaardvel
Wat ik vooral zo leuk vond dat hij begint met een verhandeling over anticipation. Hoe gretiger de vooruitzichten, hoe meer alles zo kan tegen vallen. De Botton wilde ontsnappen aan een deprimerende Engelse winter en boekte een uitstapje naar  Barbados. Na twee maanden was het zover. Zijn depressie zou als bij toverslag wegsmelten en het tropische paradijs zou van hem een ander mens maken. Maar als het zover is, dringt de werkelijkheid zich op. Het vliegveld op Brabdos is lelijk en sjofel, de taxi heeft een dashboard bedekt met een nep-luipaardvel, in de hotelkamer is het eerste wat opvalt een knots van een airco en de badkamer is bekleed met formica. Onze schrijver is teleurgesteld. Waarom? Omdat hij verkeerde verwachtingen had, die bij nader inzien vooral bestonden uit beelden van een vliegtuiglanding in een kleurrijk landschap, om daarna meteen - als bij toverslag - in een verrukkelijk hotel aan te komen.

De vulgaire realiteit
Maar reizen is natuurlijk ook eindeloos in de rij staan op saaie luchthavens, met de taxi door lelijke industriegebieden rijden, voedsel eten dat niet goed valt, willen douchen als het water er net af is, ontdekken dat je vergeten bent je zonnebril op sterkte mee te nemen. De kunst is om dan toch te genieten. Of je kunt meteen weer terug gaan, zoals de hoofdpersoon van Huysmans' À rebours (een klassieke roman uit 1884 die je of geweldig vindt of verschrikkelijk - ik vond hem geweldig). De held uit dit boek, rijk en blasé, vertrekt met ladingen bagage richting Engeland, komt niet verder dan het station, bedenkt dat hij hier absoluut geen zin in heeft en blijft de rest van zijn leven thuis, omringd door exquise kunstwerken.

Des Esseintes concluded, in Huysmans's words, that ‘the imagination could provide a more-than-adequate substitute for the vulgar reality of actual experience'. Actual experience where what we have come to see is always diluted in what we could see anywhere, where we are drawn away from the present by an anxious future and where our appreciation of aesthetic elements lies at the mercy of perplexing physical and psychological demands.

Edward Hopper, Compartment C-Car (1938)

De poëzie van een scherm
De Botton kiest voor het genieten en illustreert in de volgende hoofdstukken op meerdere manieren, hoe je dat zou kunnen aanpakken. Hoe je, net als de dichter Charles Baudelaire en de schilder Edward Hopper, interessante en fascinerende dingen kunt ontdekken in een bijna verlaten wegrestaurant of in een niet-schilderachtige haven. Hoe?

Door je verbeeldingskracht te gebruiken en je te verwonderen. Door poëzie te zien in een scherm op de luchthaven waarop vluchten naar Bahrein en Detroit en Tokyo en Dar-es-Salaam worden aangekondigd. Of door je heel even mee te laten slepen door de vluchtige beelden die je vanuit een trein ziet, van iemand op de fiets met een enorme tros bananen achterop, van twee kinderen in de deur van een hutje, van een suburbaine huiskamer waarin het enige leven een flikkerende televisie is.

Zesduizend nieuwe soorten
Of je kunt doen zoals Alexander von Humboldt, en opgewonden raken door al het nieuwe en onbekende dat je onderweg ziet. Hij kwam in 1804, na een expeditie naar Zuid-Amerika van 5 jaar opgetogen terug met een scheepslading nieuwe plantensoorten, alleen raadt de Botton je dat nou ook weer niet direct aan. "Instead of bringing back sixteen thousand new plant species, we might return from our journeys with a collection of small, unfeted but life-enhancing thoughts." Die ideeën en gedachtes krijg je door nieuwsgierige vragen te stellen bij al dat onbekende wat je ziet, niet door verveeld te raken door de feitjes die in je reisgids staan opgesteld:

If a traveller was to feel personally involved with (rather than guiltily obedient towards) ‘the walls and ceilings of the church decorated with nineteenth-century frescoes and paintings…', he or she would have to be able to connect these facts—as boring as a fly—with one of the large, blunt questions to which genuine curiosity must be anchored. For Humboldt, the question had been, ‘Why are there regional variations in nature?' For the person standing before the Iglesia de San Francisco el Grande, the question might be, ‘Why have people felt the need to build churches?' or even ‘Why do we worship God?'

Het Lake District, met een verwijzing naar een geliefd
gedicht van Wordsworth (mini-quiz: welk gedicht?)

De pracht in  het gras
En reizen in een onbekende omgeving, al is het maar het platteland waar de verknochte stedeling alleen maar haastig doorrijdt op weg naar een andere stad, kan zoveel onverwachts opleveren, als je bereid bent stil te staan en naar de details van een klein blauw bloemetje te kijken of de schoonheid van een enorme wolkenlucht voor het eerst op je in te laten werken. Zo maakte de Engelse dichter William Wordsworth rond 1800 het Lake District ineens geliefd. Omdat hij stilstond en echt keek, en met het toen revolutionaire idee kwam dat de natuur een helende invloed heeft op de ziel - en niet alleen op het moment dat je door de heuvels wandelt, maar ook nog lang daarna. Ze biedt ons troost en geeft ons inzicht in leven en dood:

What though the radiance which was once so bright
Be now for ever taken from my sight,
Though nothing can bring back the hour
Of splendour in the grass, of glory in the flower;
We will grieve not, rather find
Strength in what remains behind
Uit: Ode, Intimations of Immortality, 1807 (meer daarover hier)

Dit boek deed bij mij precies wat de schrijver beoogde: het zette me aan het denken, het inspireerde me en het gaf me het voornemen om nog bewuster en opener om me te heen te kijken. Ik denk dat ik het ga herlezen op mijn eerstvolgende reis, indachtig het motto van Botton: "the pleasure we derive from a journey may be dependent more on the mind-set we travel with than the destination we travel to."

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.