Eerbetoon aan een bijzondere gewone man

Stefan Hertmans
Oorlog en terpentijn (België 2013)
Roman, 333 pp.


Deze bestseller wordt alom gepresenteerd als een oorlogsroman. Klopt niet helemaal, vind ik. Ten eerste speelt de Eerste Wereldoorlog weliswaar een belangrijke rol, maar gaat het over veel meer dan dat. Zelf zie ik het eerder als een liefdevol portret van een bijzondere gewone man. Ten tweede is het amper een roman te noemen,omdat er niet zoveel fictiefs aan is, behalve enkele episodes waar de schrijver in de huid van zijn grootvader kruipt en invult wat die op dat moment gedacht en gevoeld kan hebben. Dit boek is vooral een herschrijving van de memoires van de geliefde grootvader van de schrijver met zijn eigen gedachten en interpretatie . Erg aangrijpend en ontroerend is het zeker, en knap geschreven ook. Dat klopt dus wel, de bestsellerstatus is helemaal verdiend. En eigenlijk doet het er ook helemaal niet toe in welk hokje je dit boek stopt. Het enige wat er toe doet is dat het prachtig is.

Toen Hertmans twaalf werd, kreeg hij van zijn grootvader Urbain plechtig diens gouden horloge overhandigd om het meteen daarna door zijn eigen onhandigheid in gruzelementen te laten vallen. Veel later, niet lang vóór Urbains dood in 1981, kreeg hij een paar schriften met de mémoires van zijn grootvader. Nooit deed hij daar wat mee, tot de honderdjarige herdenking van de Eerste Wereldoorlog naderde en Hertmans ontdekte hoeveel geschiedenis er achter het horloge schuil ging en hoeveel onvergeeflijker zijn onhandigheid was dan hij ooit besefte. Met het eerbetoon dat dit boek is, heeft hij ongetwijfeld het ongeluk met het horloge goed willen maken en daarin is hij meer dan geslaagd.

Urbain Martien (foto uit het boek)

Urbain Martien, de vader van Hertmans' moeder, werd in 1891 geboren in Gent als de zoon van de arme kerkschilder Franciscus en zijn vrouw Céline. Céline was beneden haar stand getrouwd, maar dit is een huwelijk uit pure liefde en die liefde wordt doorgegeven aan hun kinderen. Het gezin sappelt en als Urbain door wil leren voor kunstschilder kan dat niet, want voor arme jongens als hij die verder willen zijn er maar twee keuzes: de kerk of het leger. Het wordt het leger en vlak nadat Urbain zijn vierjarige opleiding heeft afgerond wordt hij al gemobiliseerd: de oorlog is uitgebroken.

Over de verschrikkingen van de loopgraven is heel veel geschreven, ook tijdens de oorlog zelf al, door met name de indrukwekkende Engelse war poets. Dit boek voegt daar niet direct iets nieuws aan toe. Wel nieuw is de context waarin Hertmans de gruwelijkheden plaatst die Urbain Martien meemaakt: hij zet ze in het grotere geheel van "het gepassioneerde levensgevoel van een wereld waarvan aan de buitenkant niets opwindends was te zien," dat van een eenvoudige jongen die kunstschilder had willen worden. Steeds weer is er het contrast van de oorlog met de wereld van de kunst waarin Urbain Martien probeert te vluchten en waaraan hij zijn gelukkigste momenten dankt, toen hij als klein jongetje dat met zijn vader mee mocht en zag hoe deze als kerkschilder wonderen verrichtte.

Zijn geloof wordt aangevuurd door de betovering van de kleuren op het oude palet van zijn vader, door het voorrecht daar met hem alleen te zijn, nadat de grote poort van de kerk achter hen gesloten werd met de zware ijzeren sleutel; door het neuriën van zijn vader, daar boven op de trapladder, alsof hij deel uitmaakt van het tafereel dat hij schildert, een beetje in de hemel al, een hemel van gips en verf, van oude geuren, van kou en damp, van gefilterd licht dat van den hoge op hun armen en schouders valt, alsof ze zichzelf verheffen tot een Bijbels tafereel. Het is de adoratie van de schilderkunst, een persoonlijke allegorie, een samenzwering tussen een vader en zijn zoon.

Maar die gelukkige tijden duurden niet lang, want Urbain moet vanaf zijn dertiende onder levensgevaarlijke omstandigheden in een ijzergieterij werken.

Mijn eigen overgrootvaders radicaliseerden in die tijd en werden vurige socialisten, maar bij plichtsgetrouwe Katholieke armelui als de familie Martien riep het socialisme alleen maar angst op. Het was veel beter je niet te verroeren en doen wat er van je gevraagd werd, dan lieten ze je misschien met rust en werd het niet erger ("straatprotest was deze mensen vreemd, ze gruwden ervan en trokken zich in hun kleine, stille leven terug."). Plichtsbesef is de leidraad van het bestaan van Urbain Martien. En toch wordt hij nergens een suffe brave borst. Hertmans laat de tragiek van het leven van deze man zien, die het geluk had dat hij drie keer zware verwondingen overleefde en even zoveel keer het ongeluk dat hij opgelapt en wel als kanonnenvlees weer naar het front gestuurd werd; die het geluk had een grote liefde te kennen en het ongeluk haar bij de Spaanse griep te verliezen. Hertmans probeert die tragiek te begrijpen en te duiden.

Wat hij wou vergeten, kwam ... terug in flarden van verhalen, in absurde details, en of ze nu over hel of hemel gingen, het was met dit soort flarden en details dat ik aan het puzzelen moest gaan om iets te begrijpen van wat zich een leven lang in hem had afgespeeld: de strijd tussen het verhevene, waar hij naar snakte, en de herinnering aan dood en verderf, die hem in de greep bleef houden.

Zelfportret van Urbain Martien

Urbain Martien was in feite een anachronisme. Hij werd volwassen in een tijd dat de oude schilderkunst die hij zo bewonderde door het modernisme naar het tweede plan werd gedegradeerd en hij werd ondanks zijn talent nooit een groot kunstenaar. Hij hield zich vooral bezig met het naschilderen van de grote meesters. Ook in andere opzichten paste hij niet meer in zijn tijd. Hij was volwassen geworden met negentiende-eeuwse idealen over oorlogsvoering en werd toen geconfronteerd met een vijand die daar geen boodschap mee aan had: "we waren opgevoed met strenge militaire eer, moraal en krijgskunst, we hadden sierlijk leren schermen en reddingsoefeningen leren uitvoeren, we hadden leren nadenken over de eer van de soldaat en het vaderland. Wat we hier zagen was van een andere orde." En ook dat liet zijn eigen soort verwondingen na.

De grootste prestatie van Oorlog en terpentijn is echter niet dat het de gruwel en zinloosheid en vernederingen van de oorlog zo dichtbij brengt of een beeld geeft van een tijd en een plaats, maar dat Hertmans erin slaagt zijn liefde en bewondering voor zijn grootvader met zoveel gevoel op de lezer over te brengen. Dat maakt het boek zo aangrijpend en indrukwekkend.

PS Aarzel om niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen!