Een mythe is meer dan een fabeltje

Karen Armstrong,
A Short History of Myth (GB 2005)
Geschiedenis, religie, 176 pp.
Nederlandse titel: Mythen: een korte geschiedenis


De verbeelding is een tweesnijdend zwaard. Ze doet onze geest tot grote hoogten stijgen, maar ze heeft ons ook het besef geschonken dat we dood gaan, samen met de angst voor wat er daarna komt. Dieren leven in gezegende onwetendheid van dat besef en piekeren er dus ook nooit over. Het is niet met zekerheid te zeggen wanneer de mens voor het eerst doordrongen raakte van de eindigheid van het leven, maar het lijkt erop dat de Neanderthalers, die ongeveer 30.000 jaar geleden uitstierven, de eerste mensachtigen waren die bewust leefden met de wetenschap van de dood en speculeerden over een mogelijk bestaan na die afschrikwekkende gebeurtenis. Zij begroeven hun doden en strooiden bloemen op hun graven. Of Neanderthalers het verschijnsel mythen kenden is niet bekend, maar onze jagende en verzamelende voorouders (die 100.000 tot 200.000 jaar geleden opkwamen) hadden ze hoogstwaarschijnlijk wel. Deze verhalen dienden als afweerschild tegen het angstaanjagende vermoeden dat het leven niet meer was dan een vluchtige episode zonder betekenis of doel en evolueerden in de loop der millennia mee met de maatschappelijke ontwikkelingen.

Mythen floreren nog steeds en uitgeverij Canongate uit Edinburgh heeft er al een aantal jaren een bijzonder aardige serie over, die aantoont hoe tijdloos ze zijn: gerenommeerde schrijvers laten zich inspireren door oude mythen en maken daar nieuwe verhalen van, in de vorm van korte romans. Ik las al met veel plezier Penelopiad van Margaret Atwood, Ragnarok van A.S. Byatt, The Fire Gospel van Michel Faber, The Good Man Jezus and the Scoundrel Christ, van Philip Pullman, Girl Meets Boy van Ali Smith en Weight van Jeanet Winterson. Als eerste in de serie verscheen echter in 2005 dit boekje van Karen Armstrong: geen her-verbeelding van een oude mythe, maar de geschiedenis van mythen. Of misschien ook wel een ontstaansgeschiedenis van religie. Ik ben bepaald geen deskundige op dit gebied, en las dus veel dat onbekend voor mij was en daarom machtig interessant, maar dit is geen boek met een vernieuwende visie of zelfs maar een weerslag van nieuw onderzoek. Voor de leek is het echter zonder meer een aanrader.

Eigenlijk vond ik hoofdstuk 1, waarin Armstrong verkent wat mythen nu eigenlijk zijn en vooral wat ze doen, het boeiendst en prikkelendst. Daarin zet ze uiteen hoe mythen bedoeld zijn om ordening aan te brengen in een chaotische wereld, hoe ze het gevoel geven dat er een onderliggend patroon aan het menselijk bestaan ten grondslag ligt. Of dat gevoel klopt met de feiten doet er niet zo toe. Mythen gaan niet over feiten: "A myth [...] is true because it is effective, not because it gives us factual information. If, however, it does not give us new insight into the deeper meaning of life, it has failed." En "mythology is an art form that points beyond history to what is timeless in human existence, helping us to get beyond the chaotic flux of random events, and glimpse the core of reality."

De vroegste geschiedenis, over de mythen van de jagers/verzamelaars uit de steentijd, is sterk speculatief, maar niet helemaal, want de mythen van de schaarse volkeren die nog steeds op die manier leven, geven een indicatie van hoe hun denkwereld er uit gezien kan hebben. Stenen en bomen en hemellichamen werden aanbeden niet omdat men ze zag als goddelijk, maar omdat ze werden beschouwd als verschijningsvormen van de verborgen werkelijkheid die de eeuwige cyclus van geboorte en dood ontsteeg en die een verloren paradijselijke staat vertegenwoordigde die men probeerde te heroveren. Het meest ontzagwekkend was de hemel: altijd aanwezig, ontoegankelijk en onbeïnvloedbaar, "the very essence of transcendence and otherness." De oudste goden waren de hemelgoden, die in die tijd nog onbenaderbaar waren en geen invloed uitoefenden op het leven van de mensen en daarom waarschijnlijk naar de achtergrond verdwenen om plaats te maken voor godheden die meer menselijke trekken hadden en dynamischer en effectiever waren.

Essentieel voor de transformerende kracht van de mythe is de participatie door middel van rituelen. Niet slechts door contemplatie maar door heropvoering en herbeleving kreeg de mens kennis van en toegang tot die werkelijkheid die achter de alledaagse realiteit lag. Alleen door te doen, door op te gaan in rituele handelingen kon zich de transcendente wereld openbaren.

Met de komst van landbouw, permanente nederzettingen en technologie ontstond er echter naast 'mythos' een ander soort ordeningsprincipe: 'logos'.

Logos is quite different from mythical thinking. Unlike myth, logos must correspond accurately to objective facts. It is the mental activity we use when we want to make things happen in the external world: when we organise our society or develop technology. Unlike myth, it is essentially pragmatic. Where myth looks back to the imaginary world of the sacred archetype or to a lost paradise, logos forges ahead, constantly trying to discover something new, to refine old insights, create startling inventions, and achieve a greater control over the environment.

Tegenwoordig is 'logos' dominant, vanwege het onmiskenbare succes van ontwikkelingen die niet alleen de kwaliteit maar ook de duur van ons leven enorm hebben opgeschroefd, en keren mensen zich af van godsdiensten. Armstrong ziet twee verschijnselen die daarvoor in de plaats zijn getreden. Er is in de eerste plaats de moderne heldenverering: beroemdheden als Elvis Presley en Princess Diana werden bijvoorbeeld onmiddellijk na hun dood gebombardeerd tot mythische wezens. Maar er deugt iets niet helemaal aan dit soort heldenverering. Doel van de oude heldenmythe was immers niet om iconen te creëren die we kritiekloos konden aanbidden, maar om als inspiratie te dienen voor het aanboren van de heldhaftige trekken in onze eigen ziel, om te functioneren als transformatieve kracht. Dat aspect valt moeilijk te ontwaren in de gemiddelde Elvis-imitator. Van het aantrekken van een strakzittend glitterpakje word men niet echt een ander en beter mens, al zal niet iedereen dat met mij eens zijn.

Een veel waardiger eigentijdse opvolger van godsdienst als vertegenwoordiger van 'mythos' ziet Armstrong in kunst, en met name in literatuur,die in veel opzichten de rol van de oude mythen heeft overgenomen.

If it is written and read with serious attention, a novel, like a myth or any great work of art, can become an initiation that helps us to make a painful rite of passage from one phase of life, one state of mind, to another. A novel, like a myth, teaches us to see the world differently; it shows us how to look into our own hearts and to see our world from a perspective that goes beyond our own self-interest. If professional religious leaders cannot instruct us in mythical lore, our artists and creative writers can perhaps step into this priestly role and bring fresh insight to our lost and damaged world.

Hoewel A Short History of Myth niet origineel of vernieuwend en al helemaal niet uitputtend is, was het voor mij - als leek op dit gebied - een stimulerende leeservaring. Ik heb de hele ontwikkeling van steentijdmythes tot Elvis Presley weggelaten in deze bespreking, niet omdat die niet interessant is, maar omdat de bespreking toch al erg lang is geworden, en ik verwijs degenen die nu geïntrigeerd zijn en meer willen weten over deze ontwikkeling gewoon naar het boek. Als inleiding tot een fascinerend onderwerp vond ik het zeer de moeite waard.

PS Aarzel om niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen!