Kunst, leven, liefde, oorlog

Erik Menkveld,
Het grote zwijgen (Nederland 2011)
Roman, 383 pp.

Het was een wat eigenaardige en licht schokkende gewaarwording om te lezen dat de schrijver van dit boek was overleden twee dagen nadat ik het uit had. Er ontstaat bij het lezen van een boek dat je erg mooi vindt altijd even een soort eenzijdige band met de auteur, en de dood van zo iemand brengt dan toch een klein schokje teweeg, zelfs als je hem verder in het geheel niet kende. Het is in ieder geval een groot verlies voor de Nederlandse letteren, want uit Het grote zwijgen blijkt dat Menkveld een zeer begaafd schrijver was. Het stemt droevig dat we na deze prachtige bekroonde debuutroman nu nooit weer een roman van zijn hand zullen zien verschijnen.

Ik kan me indenken dat niet iedereen zó weg van dit boek zal zijn als ik, want Het grote zwijgen draait om de liefde voor de klassieke muziek, iets dat mij zeer aan het hart gaat maar de meeste mensen veel minder zegt. Het concentreert zich op de vriendschap tussen de gevestigde componist Alphons Diepenbrock en het aanstormende jonge talent Matthijs Vermeulen in de jaren vlak voor en tijdens de Eerste Wereldoorlog. Diepenbrock was een classicus gehuwd met een jonkvrouw, Vermeulen de zoon van een eenvoudige plattelandssmit. Het waren twee heel verschillende persoonlijkheden - Diepenbrock gereserveerd en voorzichtig, Vermeulen gepassioneerd en socialistisch - maar in de muziek vonden ze elkaar. Diepenbrock nam de jonge, straatarme muziekrecensent onder zijn hoede en zorgde dat hij een opleiding kreeg.

Alhoewel je veel komt te weten over het Nederlandse muziekleven in het begin van de twintigste eeuw, met zijn Concertgebouw en zijn alles overheersende dirigent Willem Mengelberg, op een wijze die voelt alsof de schrijver regelmatig bij zijn personages op soiree kwam, is dit meer dan een schets van dat muziekleven. Het is net zo goed een intieme inkijk in de verstrengelde levens van beide mannen en hun geliefdes. Diepenbrock had jaren een affaire met een oud-leerlinge, Vermeulen korte tijd met de vrouw van Diepenbrock, wat ingewikkelde en voor de betrokkenen vaak kwellende driehoeksverhoudingen opleverde.

Maar door dat alles heen en als belangrijkste boventoon speelt de allesoverheersende passie voor de kunst en de vraag wat voor soort muziek een tijd als de toenmalige nodig had. Menkveld heeft dit allemaal zo treffend met elkaar geïntegreerd, dat de ideeënpassages over kunst en muziek, die ik tijdens het lezen zo gefascineerd heb gemarkeerd, helemaal niet goed tot hun recht blijken te komen als je ze buiten hun context citeert. En zo hoort het eigenlijk ook.

Met de Eerste Wereldoorlog (waarbij Vermeulen de eerste opmars van de Duitsers in België verslaat voor de krant) is het gedaan met de oude ideeën. De negentiende-eeuwse esthetiek en de verheven idealen die vlak daarvoor nog zo begeesterend waren, vallen volledig in gruzelementen bij zoveel bruut geweld, bij zulk ontmenselijkt oorlog voeren. Net als in Oorlog en terpentijn van Stefan Hertmans vormt de oorlog hier een definitief breukvlak in de geschiedenis en zijn de desillusie en de ontreddering als gevolg ervan compleet. Wat voor kunst is in een tijd als deze nog passend? Diepenbrock voelt zich machteloos en verlamd.

Sinds de oorlog uitbrak voel ik me afgesneden van alle muziek, van mijn verleden, van alles waar ik mijn levenlang in geloofd heb. Het klassieke ideaal van de muziek als opvoedster en leermeesteres de mensheid: een absurditeit is het naast alle verschrikkingen die dagelijks de kranten vullen. Dat je de beschaving en de menselijkheid zou kunnen dienen door noten op papier te schrijven of composities uit te voeren; dat je de schoonheid van het goddelijke mysterie op aarde aanwezig zou willen maken - wat een lachwekkende pretenties!

Vermeulen verblijft intussen bij het front waar hij vanuit zijn pensionkamertje het gedreun van de immense kanonnen hoort.

... buiten houdt de geweldsdronken luiddruchtigheid aan onder het grote zwijgen van het firmament, is elke uitgebrande kerk, elk verwoest museum een stapel geblakerde stenen, en het doden van een mens een onbetekenend voorval, als het doodslaan van een insect.

De ene componist trekt zich angstig terug, de ander neemt zich voor zijn kunst in dienst te stellen van de toekomst, want het oorverdovende Grote Zwijgen moet 'doorbroken en weersproken worden'. Hij wil met zijn muziek nu 'troost, verbondenheid en vooral hoop' bieden. Hij weigert om zich, als Diepenbrock, mee te laten trekken het duister in, maar wil het heilige vuur levend en lichtend houden. Het is duidelijk dat Diepenbrock achteraf ook muzikaal gezien nog in de negentiende eeuw thuis hoorde, terwijl Vermeulen, met zijn eigenzinnige opvattingen en atonale werken, zijn tijd vooruit was en pas later echte erkenning kreeg als de grote componist die hij was.

De ideeën en de gevoelens die door deze roman worden vertolkt zijn niet bepaald nieuw (hoe kan dat ook na 100 jaar?), maar de manier waarop ze hier met de levens en liefdes van deze twee kunstenaars en met de muziek worden verweven is indrukwekkend en aangrijpend.

_____________________________________
Voor de muziekliefhebbers: uit de muziekstukken hieronder blijkt overduidelijk het verschil tussen Diepenbrock en Vermeulen. Diepenbrocks 'Die Nacht', op tekst van Hölderlin, is typisch laatromantisch, dromerig en introspectief, terwijl Vermeulens 'On Ne Passe Pas', op tekst van mevrouw Diepenbrock, die dit gedicht in 1917 onder pseudoniem voor haar geheime geliefde schreef, hartstochtelijk, politiek geëngageerd en fel van aard is.



Hierboven Die Nacht van Alphons Diepenbrock.
Hieronder On Ne Passe Pas van Matthijs Vermeulen




PS Aarzel om niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen! Heb je dit boek ook besproken? Laat dan s.v.p. een link achter naar je eigen bespreking.