Beroemd en raadselachtig

Herman Melville,
Bartleby the Scrivener: A Story of Wall Street (VS 1853)
Novelle, 40 pp.
Nederlandse titel: De klerk Bartleby



Als er één verhaal is waarbij je niks wijzer wordt van de samenvatting van de gebeurtenissen dan is het wel dit beroemde verhaal van Herman Melville, geschreven vlak nadat hij Moby Dick publiceerde. Want dit is nou typisch zo'n literair werkje dat zich alleen in de diepte laat duiden, op het niveau onder het 'verhaaltje', daar waar de symbolische betekenis zich schuil houdt. Niet dat het verhaal moeilijk te lezen is, of duister aandoet, trouwens.

De verteller is een oudere notaris met een kantoor op Wall Street, die op een dag zijn personeelsbestand van twee klerken en loopjongen aanvult met nog een klerk, genaamd Bartleby. Bartleby lijkt eventjes een aanwinst. Hij schrijft aktes over dat het een lieve lust is, maar weigert dan mee te werken aan het controleren ervan met de simpele mededeling "I would prefer not to." Om de lieve vrede laat zijn baas het maar zo, totdat Bartleby ook de reguliere werkzaamheden weigert met dezelfde mededeling en uiteindelijk alleen nog maar uit het raam staart naar de blinde muur en zelfs het kantoor niet meer verlaat. Ontslaan lukt niet, want hij weigert te vertrekken. Waarom niet? "I would prefer not to".Uiteindelijk ziet zijn baas nog maar één oplossing: zelf zijn biezen pakken en verderop een kantoor huren. Met Bartleby loopt het triest af.

Frustraties
Eindeloos veel interpretaties zijn er te vinden van het verhaal. Geen enkele is de enige juiste, voor allemaal is wel wat te zeggen, waarmee Bartleby eindeloos blijft fascineren. Zo zijn er de biografische interpretaties, die stellen dat Melville zwaar teleurgesteld was door de ontvangst van zijn meesterwerk Moby Dick door een publiek dat verlangde dat hij zijn eerdere avonturenverhalen herhaalde en op geestdodende wijze steeds hetzelfde werk schreef. En daar is heel wat voor te zeggen, als je deze analyses er op naleest. Maar dat is bij lange na niet het hele verhaal en veel interessanter zijn de andere interpretaties.

De dood
Waarom heeft het verhaal bijvoorbeeld als ondertitel "A Story of Wall Street"? Dat is niet voor niks. In 1853 was Wall Street net booming geworden als centrum van het commercialisme dat de VS groot zou maken en waar Melville toen al zijn vraagtekens bij zette. Bartleby onttrekt zich met zijn passieve verzet aan het materialisme en de hebzucht die de naam Wall Street nog steeds oproept. Maar een kant en klare "oplossing" voor de betekenis van het verhaal is dat niet; daarvoor blijven er teveel dingen over die niet pasklaar in deze interpretatie passen. Zo is er het thema van de dood, niet zozeer letterlijk, maar figuurlijk. Bartleby wordt beschreven als iemand met een doods uiterlijk, het kantoor heeft alleen ramen die op blinde muren of ventilatieschachten uitkijken en op het eind blijkt dat Bartleby hiervóór op het dead letters office heeft gewerkt, waar de brieven heen gaan die niet bezorgd kunnen worden omdat de geadresseerde met onbekende bestemming vertrokken of dood is.

Het kantoor
Ook het feit dat het verhaal zich op een kantoor afspeelt is van betekenis. We zien geen van de personages in een huiselijke, privé-capaciteit. Ze worden alleen maar gedefinieerd door hun werk. Opvallend genoeg is Bartleby de enige die bij naam genoemd wordt. De verteller, de oude notaris, blijft naamloos en de twee andere klerken en de loopjongen hebben slechts bijnamen en worden alleen maar gekarakteriseerd door de wijze waarop ze hun werk doen. Melville doet dat trouwens meesterlijk, met details die weliswaar langs Dickens scheren, maar eerder licht absurdistisch dan kolderiek zijn. Het is dus ook een verhaal over werk, waar Melville zijn eigen opvattingen in verstopt heeft.

De medemens
Maar ook dat is lang niet alles. Het verhaal werpt tevens voortdurend vragen op over medemenselijkheid, en over hoever je moet gaan om een lastige maar depressieve (?) werknemer te helpen. De verteller lijkt erg tolerant - wat hij pikt van Bartleby gaat nogal ver - maar of dit puur voortkomt uit menslievendheid is de vraag. De beste man heeft vooral geen zin in heisa en gedoe, en geeft bovendien met het nodige zelfinzicht de volgende overweging ten beste:

Here I can cheaply purchase a delicious self-approval.  To befriend Bartleby; to humor him in his strange willfulness, will cost me little or nothing, while I lay up in my soul what will eventually prove a sweet morsel for my conscience.

Wat weer mooi aansluit bij het eerder genoemde thema van commercialisering en hebzucht.

Ongrijpbaar
Bartleby is een ideaal vehikel om 'close reading' te praktiseren. Lees het, laat het een paar dagen liggen, verdiep je dan in de diverse analyses die er op internet te vinden zijn en lees het nog een keer, maar dan nu met aandacht voor elk detail en met in je achterhoofd de wetenschap dat geen van die details er voor niks staat. De exacte betekenis van het verhaal zal je nog steeds net door de vingers glippen, maar je hebt er wel een fascinerende en rijke leeservaring bij - juist omdat je nooit helemaal de vinger op de betekenis ervan kunt leggen.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.