Beter kijken

Ann Hornaday,
Talking Pictures: How To Watch Movies (VS 2017)
Essays, 296 pp.
Niet in het Nederlands vertaald.


Elke eerste vrijdagmiddag van de maand zitten wij er in Zaal 2 klaar voor: de voorstelling van de filmclub van het Groninger Forum, de beste bioscoop van de stad. De programmeur heeft voor ons dan een film uitgezocht die nog niet in première is gegaan in Nederland en vertelt vooraf over de regisseur, de plek van de film in zijn of haar oeuvre, de totstandkoming van de film, thema's en meer van dat soort dingen waardoor je gerichter en met extra interesse van de film kunt genieten. Het leukste is dat deze man vaak films uitzoekt waar ik zelf niet meteen naar toe zou gaan. Zo zagen we bijvoorbeeld een geheel geschilderde Poolse productie over Van Gogh, een Hongaarse film die in een slachthuis speelt, een vederlichte Franse komedie waar we met een enorme grijns uitkwamen en (mijn absolute favoriet tot nu toe) de nieuwste film van Jim Jarmusch over de poëzie van het dagelijks leven. Door me elke maand door een deskundige te laten verrassen zie ik films van buiten mijn eigen vertrouwde kringetje en blijf ik scherper en verruim ik mijn blikveld. Of tenminste, dat verbeeld ik me 😉.

Complete overgave
Ik kijk zelden films op tv of DVD. Niet dat ik iets tegen tv of DVDs heb, maar een lullig huiskamerschermpje haalt het met geen mogelijkheid bij de volledige onderdompeling die een metersbreed wit doek in een zwarte zaal biedt. Daar word je niet afgeleid door futiliteiten als de deurbel, een binnenkomend mailtje of een regenbui terwijl de was buiten hangt te drogen. Dit sluit meteen mooi aan bij de stelling die Ann Hornaday, filmrecensent van The Washington Post, aan het begin van haar boek Talking Pictures poneert, namelijk dat "sensory baptism is vitally important. Although this book is intended as a primer in evaluating movies, the best way to appreciate them is through complete surrender." En dat lukt alleen in een ouderwetse bioscoopzaal.

Extra intensiteit
De meeste mensen kijken naar films louter als amusement. Voor mij is het ook een middagje uit, dus ik zou wel erg hoogdravend doen als ik nu ging beweren dat het me daarbij gaat om een diepgaande culturele belevenis. Maar dat middagje uit kan wel extra intensiteit krijgen door een bewustere manier van kijken. En daarbij helpt Ann Hornadays boek. Daar staat niks spectaculairs of opvallend nieuws in, maar het maakt je wel opmerkzamer als het gaat om de onderwerpen scenario, production design, acteerwerk, cinematografie, montage, geluid & muziek en regie. Het biedt je ook korte kijkjes achter de schermen via de talloze interviews met acteurs en filmmakers die Hornaday in de loop van haar carrière heeft afgenomen. En je komt er eindelijk achter wat een production designer nu eigenlijk doet (weet iemand trouwens hoe zo iemand in goed Nederlands heet?). Deze persoon is verantwoordelijk voor

everything we see on the screen—every environment the characters inhabit and pass through, every item they use or look at, every piece of décor, no matter how tiny. Even the most naturalistic, “un-dressed” locations have been changed in some way by the production designer to fit the needs of the story being filmed. Some people use the French phrase mise-en-scène (literally translated as “putting onstage”) to refer to the appearance and arrangement of a film’s visual elements within each frame. I also call it the material culture of a movie: the tactile, palpable “stuff” that establishes a sense of place and encourages the audience to invest in the reality of what they’re being asked to believe.

En volgens Hornaday is "he best production design so seamless and understated that it might barely register at all with a viewer."

Zo had niemand door welke kunstgrepen de production designer van Jaws uit moest halen om een mechanische nephaai voor de camera over te laten komen als een bloeddorstig monster. Ik weet nog dat die haai zo overtuigend uitviel, dat ik met mijn zusje mee moest naar de bios om haar te waarschuwen wanneer die haai opdook (ik had de film al een keer gezien) en ze haar ogen dicht moest doen. Zó angstaanjagend was de verschijning van dat nepgeval door de production designer gemaakt. Van een hele andere orde, maar ook interessant en door mij als domme tiener nooit opgemerkt, was hoe de production designer van Lawrence of Arabia aan sommige woestijnscènes rijen zwarte steentjes toevoegde om het oog van de kijker een referentiepunt te geven in wat anders een uniform zandkleurig beeld was waar je visueel al gauw in verzoop.

Hornaday hamert er voorts steeds op - en terecht - dat alles in een film in dienst moet staan van het verhaal en de emotie die een film over wil brengen. Het door de production designer bedachte kleurpalet moet bijvoorbeeld dienen om subtiel de sfeer te onderstrepen, en om te ondersteunen wat de film op een dieper niveau wil zeggen. Fraaie beelden mogen nooit mooie plaatjes om de mooie plaatjes zijn, vindt Hornaday, zoals bij Barry Lyndon. Als andere uiterste noemt ze The King's Speech, waar de makers volgens haar kansen hebben laten liggen door een production design dat zo saai en nietszeggend is dat het niets toevoegt.

Tempo en logica
Montage is nog veel meer dan production design iets wat niet op mag vallen, maar wat wel cruciaal is voor dingen als het tempo van een film en de interne logica van het verhaal. Een knullige montage kan zomaar een goed scenario om zeep helpen, en een goede monteur weet precies welke van de honderden uren aan opnamen hij moet selecteren (en in welke volgorde) om er een naadloos verlopend eindproduct van te maken, zonder rare overgangen en zonder dat je bij een emotioneel einde het idee hebt dat je gemanipuleerd bent. Aan de andere kant kan een meesterlijke montage van een matig verhaal ook een adembenemende film maken, zoals (volgens Hornaday) bij The French Connection, een film die ik zag als dertienjarige en waar ik door de flitsende montage helemaal niets van snapte 😉.

Tikkende klokken
Iedereen is zich er wel van bewust dat muziek een zeer krachtige rol kan spelen in de sfeer en de gevoelens die een film op de kijker wil overbrengen. Maar wat veel minder opvalt, is de geluidstechniek, en het aardige is dat de voor- en achtergrondgeluiden die op de kijker overkomen als realistisch dat van zichzelf vaak helemaal niet zijn:

Realistic sound doesn’t mean “real” sound, in the sense that the film only uses sound recorded during production. In fact, some of the most realistic soundtracks are confections, products of production recording, clips from sound effects libraries, and “field” recordings from the real-life place being depicted on-screen.

Onwillekeurig ben ik toen eens op de achtergrondgeluiden van The Crown gaan letten - de magnifieke tv-serie die veel eerder als een serie films dan als een willekeurige tv-productie is gemaakt - en toen viel me ineens op hoe slim er daar gebruik wordt gemaakt van tikkende klokken in het paleis, van voorbijrijdende auto's op straat buiten en van de 'hartslag' van een groot schip op volle zee. Tot nu toe had ik dat nooit opgemerkt (zoals het hoort), maar nu ontdekte ik plotseling hoe knap die geluiden zijn toegevoegd en wat ze bewerkstelligen (bijvoorbeeld de eenzaamheid van Elizabeth in het grote paleis als Philip op reis is, in het geval van de tikkende klokken).

Verdiepingsslag
Hornadays proza is zakelijk en helder, maar heeft ook een tamelijk hoge informatiedichtheid, met veel voorbeelden en verwijzingen naar relevante films. Daardoor lees je het niet even gezellig in een middagje weg. Nou ja, dat kan wel, maar dan zul je je achteraf afvragen wat dit boek nu eigenlijk voorstelde, omdat je zojuist onbekommerd over alle belangrijke informatie heen hebt gelezen en hebt nagelaten daar zelf over na re denken. Mijn enige - louter persoonlijke - bezwaar tegen het boek is dat het vrijwel uitsluitend over Hollywoodfilms gaat, het soort productie waarvan ik er de laatste 20 jaar maar heel weinig heb gezien. Maar gelukkig is wat Hornaday daarover schrijft natuurlijk net zo goed van toepassing op een obscure filmhuisfilm en heb ik dit boek toch met veel belangstelling gelezen. Ik heb de interessantste passages gemarkeerd (en dat zijn er heel veel) om die er na toekomstige filmclubvoorstellingen nog eens bij te halen voor een verdiepingsslag en nog meer plezier.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.