Het verhaal in de genen

David Reich,
Who We Are and How We Got Here:
Ancient DNA and the New Science of the Human Past (VS 2018)
Genetica, geschiedenis, 368 pp.
Niet in het Nederlands vertaald


Diep in onze cellen zit de prehistorie van onze voorouders verscholen. Die zat er altijd al, maar we konden haar niet lezen. Sinds kort kunnen we dat wel, vooral nu wetenschappelijke DNA-analyse nog maar een schijntje kost, tenminste vergeleken bij wat er begin deze eeuw voor betaald moest worden. Dit DNA-onderzoek heeft nu al diverse verrassingen opgeleverd, zoals het bewijs dat iedereen buiten Afrika een heel klein beetje beetje Neanderthal-bloed heeft en dat er vele tienduizenden jaren geleden onbekende mensensoorten op aarde rondliepen die allang weer uitgestorven zijn, maar die wel hun sporen hebben nagelaten in ons erfelijk materiaal. David Reich is een vooraanstaand onderzoeker op het gebied van 'historisch' DNA en in dit boek doet hij verslag van de jongste stand van zaken op een onderzoeksterrein dat nog maar net bestaat en dus gegarandeerd nog veel meer verrassende inzichten zal opleveren.

Reconstructie van een Neanderthaler door
Alfons en Adrie Kennis. Foto: Stefan Scheer.
Bron Wikipedia, CC BY 2.5.

Nieuwkomers uit Afrika
Het historisch DNA-onderzoek dat Reich doet, zegt niks over individuele geschiedenissen, maar wel iets over oude bevolkingsgroepen en hoe zij de laatste pakweg 400.000 jaar door de wereld zijn getrokken. Het was al langer bekend dat we allemaal uiteindelijk dezelfde Afrikaanse voorouders hebben en dat iedereen buiten Afrika bovendien weer afstamt van hetzelfde groepje dat waarschijnlijk rond 60.000 jaar geleden Afrika verliet. Maar zij waren niet de eersten die dat deden. De Neanderthalers waren al veel eerder weggetrokken, naar Europa en West-Azië. Zij zijn zo'n 39.000 jaar geleden weer uitgestorven, niet lang nadat de nieuwkomers uit Afrika (onze voorouders) zich in hun woongebied vestigden. Wetenschappers hebben zich altijd afgevraagd of de twee groepen zich toen vermengd hadden of dat ze in de tussentijd zo sterk uit elkaar geëvolueerd waren dat vermenging niet meer mogelijk was. DNA-onderzoek heeft het antwoord. Het blijkt dat Neanderthalers en moderne mensen niet fundamenteel verschillend waren, want er blijken twee momenten te zijn geweest waarop ze samen afstammelingen hebben gekregen: eerst is er in het Midden-Oosten seksueel contact geweest en veel later nog een keer, in Europa. De erfenis zit in onze genen: vrijwel iedereen van buiten Afrika heeft daar wel een klein strengetje Neanderthal-DNA.

Onbekend en uitgestorven
Maar er bleek in het verre verleden nóg een groep geweest te zijn die, lang voordat de moderne mens dat deed, Afrika had verlaten, en Azië in was getrokken. In 2008 werd namelijk in de Denisova-grot in Zuid-Siberië een vingerkootje gevonden en in 2011 een teenbotje, van mensen die waarschijnlijk zo'n 40.000 jaar geleden leefden. De grote verrassing kwam, toen hun DNA uitgeplozen werd: dit waren niet de voorouders van moderne mensen en ook geen Neanderthalers, maar een tot nu toe volstrekt onbekende, uitgestorven mensensoort, die zich al heel lang geleden van onze Afrikaanse voorouders én van Neanderthalers had afgesplitst. Nog verrassender was dat de voorouders van de Papoea's zich met deze Denisova-mensen hebben vermengd. Want de inwoners van Nieuw-Guinea hebben kleine stukjes van hun DNA in hun genen, net als verscheidene Oost-Aziaten trouwens. Daaruit kunnen wetenschappers afleiden dat de Denisova-mensen ooit in een groot deel van Oost-Azië woonden en dat de voorouders van de Papoea's hen daar, op weg van Afrika naar Nieuw-Guinea, tegen zijn gekomen en er op de een of andere manier relaties mee hebben aangeknoopt.

Verspreiding van Neanderthalers en Denisovamensen vanuit Afrika over Eurazië.
Kaart door  John D. Croft op Engelse Wikipedia, CC BY-SA 3.0.

Verwantschap tussen oude Amerikanen en Europeanen
Een andere verrassing was een link tussen de oudste bewoners van Amerika en de Europeanen. Het is denk ik wel algemeen bekend dat de Indianen en de Inuit afstammen van jagers die overstaken vanuit Noord-Oost Siberië naar Alaska, sommigen van hen al 15.000 jaar geleden. Hoe kan er dan een link zijn tussen hen en de Europeanen? Waren er dan soms voor Columbus en de Vikingen in Amerika ook al contacten? Nee, zo zit het niet. Uit de analyse van het gemeenschappelijke stukje DNA blijkt dat de oorspronkelijke Amerikanen en de Europeanen afstammen van een groep mensen die, nadat ze 60.000 jaar Afrika hadden verlaten, eerst een tijdje in Noord-Azië verbleven en zich vervolgens opsplitsten in een groep die naar Europa trok en een groep die oostwaarts migreerde (en uiteindelijk dus naar Amerika). De mensen die nu in dat deel van Noord-Azië wonen, zijn daar pas later komen wonen.

Hoe de Polynesiërs zich verspreidden over de Stille Oceaan.
Bron: David Eccles op Wikipedia CC BY 4.0.

Van Taiwan naar Nieuw Zeeland
Tot nu toe is het meeste onderzoek gedaan naar prehistorisch DNA uit Europa en in iets mindere mate Azië. Uit onderzoek in India bleek bijvoorbeeld dat het kastenstelsel al duizenden jaren bestaat en ook gehandhaafd werd, soms zelfs zo strikt zelfs dat bij enkele bevolkingsgroepen geen enkele genetisch inbreng van buiten de eigen groep kan worden gevonden in de laatste millennia.

Ook heeft Reich de laatste informatie over de herkomst en verspreiding van de Indo-Europese taalfamilie, een onderwerp dat mij al meer dan 40 jaar fascineert en waarop de laatste paar jaar dankzij genetisch onderzoek eindelijk een duidelijk licht wordt geworpen (zie ook deze bespreking).

Hetzelfde geldt voor de herkomst van de Polynesiërs: uit opgegraven aardewerk hadden archeologen al afgeleid dat zij waarschijnlijk zo'n 3.000 jaar geleden uit Taiwan via de Filipijnen zijn uitgewaaierd over de Stille Oceaan en daarbij ook Melanesië hebben aangedaan, maar dankzij het DNA-lab is dat plaatje nu niet alleen bevestigd maar ook veel duidelijker ingekleurd. En iets dergelijks geldt voor Afrika en de invloed van de verspreiding van de landbouw en veeteelt door Bantoevolkeren. We wisten dat die er was geweest, maar we krijgen nu ook details en nuances.

Dzjengis Khan en 3 van zijn zonen.

Slingerplant
Reich doet niet alleen verslag, hij beschouwt en bespiegelt ook. Hij vraagt zich bijvoorbeeld (terecht) af hoe je respectvol om kunt gaan met de belangen van de oorspronkelijke bewoners van Amerika, die in het verleden geregeld beestachtig zijn behandeld, en daarom vaak achterdochtig zijn als het gaat om wetenschappelijk onderzoek aan de overblijfselen van hun voorouders.

En wat moeten we aan met het begrip 'ras'? Wil het feit dat dit begrip in het verleden zwaar misbruikt is voor uiterst dubieuze doeleinden automatisch zeggen dat we het helemaal niet meer mogen hanteren? Is het überhaupt wel bruikbaar? Verder kan historisch DNA-onderzoek ons ook iets leren over sociale verhoudingen in het verleden: als een hele kleine groep mannen idioot veel afstammelingen heeft, is er hoogstwaarschijnlijk ooit sprake geweest van veroveringen en onderwerpingen - en van de vergaring en vererving van exorbitant veel rijkdom (en vrouwen) door een paar machtshebbers en hun mannelijke afstammelingen. Zoals hoogstwaarschijnlijk het geval was bij Dzjengis Khan in de middeleeuwen.

Wat Reich het meest opvallende resultaat vindt van het onderzoek van de laatste paar jaren, is dat de menselijke afstamming niet de vorm van een nette boom blijkt te hebben, met duidelijk te onderscheiden takken die zich zelfstandig verder ontwikkelen, maar veel meer die van clematis op een latwerk tegen een muur, waarbij alle takjes dwars door elkaar heen groeien en slingeren.

Machtig interessant
Dit boek is wel wat taaier dan het boek van de Zweedse Karin Bojs, die over historisch DNA in Europa schreef. Bojs is een journaliste, die ook haar persoonlijke familiegeschiedenis in het verhaal verweeft, met als resultaat een zeer helder geschreven, toegankelijk en onderhoudend boek. Reich daarentegen is wetenschapper en schrijft daarom bijna onvermijdelijk niet zo soepel als Bojs, en de wetenschappelijke kant van het verhaal is nu eenmaal een stuk ingewikkelder. Maar dat wil niet zeggen dat het boek onbegrijpelijk is voor de leek. Ik ben ook maar een eenvoudige alfa, en kon het relaas van Reich toch goed volgen. Het helpt natuurlijk wel dat ik het onderwerp al jaren machtig interessant vind.
_____________________________

PS Zijn er hier nog meer mensen die dit een ongelooflijk boeiend onderzoeksterrein vinden of heb ik een afwijking?

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.