Een nieuwe kijk op de Donkere Middeleeuwen

Peter S. Wells,
Barbarians to Angels (VS 2008)
Geschiedenis, archeologie, 202 pp.
Niet in het Nederlands verkrijgbaar


Het clichébeeld van de vroege middeleeuwen is zo'n beetje dit: in het jaar 410, bij de inname van de Rome door Gothische barbaren, ging het licht uit en pas vierhonder jaar later, met de komst van Karel de Grote, begon er weer een kaarsje te flakkeren. Daartussen had je de Donkere Middeleeuwen waarin heel Europa tot barbarij verviel. Archeoloog Peter S. Wells, waarvan ik al eerder een paar hele aardige boeken heb gelezen, probeert hier aan te tonen dat het allemaal wel wat meeviel.

Het historische materiaal ondersteunt overigens wel degelijk het idee dat de periode van circa 400 tot 800 er één van ernstig verval was. Geschriften worden bijzonder schaars in deze tijd en in veel ervan wordt geweeklaagd over invallen van Germaanse stammen en Hunnen. Maar er is de laatste decennia ook veel archeologisch materiaal beschikbaar gekomen en dat laat toch een wat ander beeld zien. Wells concentreert zich daarbij op noordwest-Europa, het gebied dat in de latere middeleeuwen zo dominant en welvarend zou worden. Het was hier dat in de besproken periode een nieuwe dynamische cultuur ontstond, die geleidelijk uitmondde in de Carolingische Renaissance van rond 800. Ook wel logisch dat er veel meer was dan alleen barbarij, want een culturele opleving komt nooit zomaar uit de lucht vallen.
Veel onderzochte voormalige Romeinse steden in het huidige Duitsland en Engeland werden helemaal niet verlaten, zoals altijd gedacht werd, maar bleven gewoon bewoond, alleen vielen de bewoners wel terug op de bouwmethodes van hun voorouders en deze lemen huizen laten nu eenmaal veel minder duidelijke sporen na dan de stenen gebouwen van de Romeinen. De internationale handel verschoof in zwaartepunt van het Middellandsezeegebied naar de Noordzee en de Baltische Zee, blijkt nu, en bleef dus wel degelijk bestaan. Overal in noordwest-Europa zijn de laatste tijd uit deze periode grote en bloeiende handelsemporia opgegraven, waarvan elke Nederlander Dorestad kent, maar waarvan er in Scandinavië, Noordduitsland en Engeland ook verscheidene waren.

Vaak waren hier ook hele industrieën gevestigd, die rijk gedecoreerde wapens, sieraden en mooie gebruiksvoorwerpen voor de export maakten. Kennelijk was er toch nog een deel van de bevolking dat zich dure spullen kon veroorloven, zoals ook blijkt uit grafvondsten uit die tijd. Met name de sieraden zijn vaak verbluffend mooi en in een stijl die grotendeels nieuw is: niet realistisch, zoals de Romeinse kunst, maar geïnspireerd op de gestileerde diermotieven van de 'barbaarse' voorouders. Dit alles werd met name mogelijk gemaakt, doordat er in deze periode in Westeuropa enkele belangrijke innovaties in de landbouw werden doorgevoerd, waardoor er met minder inspanning grotere opbrengsten te realiseren. Resultaat: overschotten voor de handel, mooie spulletjes voor de landeigenaren.

Wells heeft een goed toegankelijk, prettig leesbaar en informatief boek geschreven voor de geïnteresseerde leek. Omdat het in feite slechts een overzicht is van recent archeologisch onderzoek, is er niet veel detail of uitdieping, maar daarvoor zijn er gelukkig de suggesties voor verder lezen aan het eind van het boek. Mijn enige echte bezwaar is dat Wells een wat te eenzijdig en te rooskleurig beeld van de overgangsperiode van klassieke oudheid naar middeleeuwen geeft. Hij besteedt vrijwel geen woord aan de gevolgen van het vervallen van het centraal gezag, het grotendeels verdwijnen van de geldeconomie, en een intellectueel leven dat beperkt was tot de kloosters. Gezien zijn stelling ("de Donkere Middeleeuwen waren lang niet zo donker als altijd gedacht") is dat niet helemaal verwonderlijk, maar voor een eerste en enige kennismaking met de periode is het boek daarom minder geschikt.