Het monster van ...

Mary Shelley, Frankenstein, or: The Modern Prometheus, versie uit 1818 (GB 1818)
Roman, 191 pp.


Frankenstein: dat is toch Boris Karloff, horror en Hollywood? Mis, het is een serieuze roman van bijna 200 jaar geleden, geschreven door de piepjonge vrouw van de hoogromantische dichter Percy Bysshe Shelley - die van de dichtregels "I fall upon the thorns of life. I bleed!"

Film en boek hebben bedroevend weinig met elkaar te maken. De film is sensationeel amusement, het boek is eerder een beschouwing over diverse ethische kwesties vervat in een melodramatisch verhaal, dat ik eerlijk gezegd wat minder sterk vond dan ik had verwacht (of gehoopt). Het boek maakt onderdeel uit van de traditie van de Gothic novels uit die periode en ik had daarom op een vakkundig geconstrueerde plot à la Ann Radcliffe gerekend, maar dat viel enigszins tegen.

Interessant is het boek zeker. Het gegeven is bij de meeste mensen waarschijnlijk wel bekend: de jonge Zwitserse student Victor Frankenstein wekt dode materie tot leven en wordt de schepper van een denkend, voelend wezen, zonder dat hij daarvan tevoren de consequenties doordacht heeft. Victor Frankenstein werpt, als zijn experiment succesvol blijkt te zijn, één blik op zijn schepping, schrikt zich wezenloos van de lelijkheid van het wezen en gaat ervandoor - het pas-ontstane schepsel volledig aan zijn lot overlatend.

Het boek is een raamvertelling in een raamvertelling, die een tikje klunzig overkomt. Een jonge Engelsman redt in de Noordelijke IJszee een jonge Zwitser, die Victor Frankenstein blijkt te zijn en die vertelt hoe hij hier verzeild is geraakt en die middenin zijn eigen relaas ook het verhaal vertelt dat het 'monster' hem gedaan heeft. Het verhaal van het naamloze 'monster' in het centrale deel van de roman is zonder meer het boeiendste en het meest aandoenlijke onderdeel van het boek. Hunkerend naar menselijk contact en met een verfijnd gevoelsleven wordt het 'monster' vanwege zijn afschrikwekkende uiterlijk door iedereen met hij wie hij vriendschap wil sluiten of die hij een dienst bewijst op de meest heftige wijze afgewezen. Hij kan een klein kind van de verdrinkingsdood redden, maar iedereen gaat alleen maar gillend voor hem op de loop. Door en door eenzaam en geïsoleerd raakt het schepsel verbitterd en wordt zijn gedrag net zo monsterachtig als zijn uiterlijk. Hij wordt afwisselend voortgedreven door gruwelijke wraakoefeningen op de schepper die hem zo gemaakt heeft en vervolgens geen enkele verantwoordelijkheid voor hem voelt en door een heftig verlangen naar een maatje. Hij is van binnen net zo menselijk als ieder ander, maar wordt uitsluitend op grond van zijn uiterlijk behandeld als monster en uitgestotene. Een tragedie die Mary Shelly overtuigend verbeeldt.

Voor mij was er geen twijfel dat Victor Frankenstein een veel groter verwijt gemaakt kan worden dan zijn creatie (en ik denk dat de meeste lezers er net zo over zullen denken), maar Frankenstein zelf ziet voornamelijk de monsterachtige kant van zijn schepping en niet de menselijke, waardoor het voor hem te gemakkelijk is om verantwoordelijkheid van het wezen af te wijzen. Wel wordt hij verscheurd door wroeging over de misdaden die (zoals hij zich wel degelijk bewust is) indirect aan hem toe te rekenen zijn.

Het boek wordt door sommigen als een betoog tegen de wetenschap gezien, maar dat is gebaseerd op een onzorgvuldige lezing van het boek. De makke van Victor Frankenstein is nu juist dat hij in zijn jeugd geen goede begeleiding heeft gehad bij wat hij las en daardoor is blijven steken in de interesses en werkwijzen van allang achterhaalde alchemisten in plaats van moderne rationele wetenschappers (of wat daar destijds voor doorging).

Ook in andere opzichten is het boek modern voor zijn tijd: heftige emoties, weerspiegeld door natuur en landschap, zijn in overvloed aanwezig in dit boek en zijn uiteraard typisch voor het tijdperk waarin het werd geschreven. Voor een moderne lezer is dat soms even slikken. Frankenstein doet wel heel erg veel aan mentaal handenwringen en medelijden met zichzelf hebben. De onwaarschijnlijkheden in het verhaal zijn ook niet altijd even gemakkelijk te verteren; met name de geestelijke en intellectuele ontwikkeling die het schepsel meemaakt vergt nogal wat 'willing suspension of disbelief'. Ik moest mezelf er steeds aan herinneren dat ik het boek niet zozeer moest lezen als een realistische roman, maar als een parabel, een morele vertelling. Desondanks bleven de voortdurende toevalligheden wringen.

Als roman vind ik Frankenstein daarom niet helemaal geslaagd. Het melodrama, het zwaar aangezette sentiment en het grote aantal onwaarschijnlijkheden en toevalligheden maken dit niet bepaald één van de sterkste verhalen die ik ooit gelezen heb. Maar vanwege het tijdsbeeld, de bewonderenswaardige mate van originaliteit, de invloed die het heeft uitgeoefend als eerste sf-roman en als voer-voor-overpeinzingen is het toch een behoorlijk belangwekkend boek. Het lezen ervan was derhalve geen tijdsverspilling en Frankenstein is ondanks alles een klassieker die je eigenlijk wel gelezen moet hebben.