Schaken als remedie of als vorm van waanzin

Stefan Zweig,
Chess (Oostenrijk 1942)
Novelle, 76 pp.
Nederlandse titel: Schaaknovelle



Je hoeft gelukkig niet weel te weten van schaken om dit kleine boekje te kunnen waarderen. Het gaat vooral om de psychologische aspecten en niet om de techniek van het spel. Gelukkig maar, want iemand heeft mij het spel ooit wel eens geleerd, en het enige dat ik er mee gedaan heb is het daarna weer vergeten (ja, vast heel schandalig, maar misschien maak ik dat later nog eens goed). Wat wel relevant is dat deze novelle werd geschreven tijdens de Tweede Wereldoorlog (en tragisch genoeg werd uitgebracht vlak nadat de Joodse schrijver en zijn vrouw in Brazilië zelfmoord hadden gepleegd).

Het verhaal speelt zich af op een passagiersschip dat van de VS naar Rio de Janeiro vaart. Aan boord is, tot opwinding van de verteller, de wereldkampioen schaken, een boerse Oosteuropeaan, die afgezien van een fenomenale gave voor de schaakkunst helaas is gespeend van elke sociale of intellectuele vaardigheid. De verteller probeert hem uit zijn tent te lokken door met een medepassagier een amateuristisch potje te gaan schaken.

De truc werkt en de schaakgrootmeester stemt in met een spel tegen de beide heren - voor geld natuurlijk, want zo verdient hij zijn brood. De medepassagier (de rijke Schot) legt vlot de gevraagde $ 250 op tafel en de heren worden ingemaakt. De rematch (voor nog een keer $ 250) gaat slechts iets minder beroerd, totdat er iets onverwachts gebeurt. Een bleke man van in de veertig heeft zich onder de toeschouwers gevoegd en juist als de verteller en de Schot hun volgende zet willen doen, roept deze man plotseling "In godsnaam, nee!". Hij legt uit waarom deze zet fataal zou zijn, waarbij blijkt dat de man in staat is een stuk of 10 zetten vooruit te denken. De verteller en de Schot volgen zijn advies, zonder te weten wat ze precies doen, en tot ieders verbijstering eindigt het spel in een gelijk spel.

De rest van de novelle onthult hoe deze man zo heeft leren schaken en wat er gebeurt bij het volgende spel tegen de wereldkampioen. Het is een ijzingwekkend relaas, waarin de Nazi's de hoofdrol spelen en waarvan het heel erg verkeerd zou zijn om er op deze plaats nog meer over te vertellen. Het verhaal heeft een soort koortsachtige kwaliteit waardoor je het in één ruk uitleest en waardoor je het niet meteen weer zal vergeten. Dit was mijn eerste kennismaking met Stefan Zweig, die zo goed bevallen is dat ik zeker van plan ben om meer van hem te lezen. Das Ungeduld des Herzen (in het Engels uitgekomen als Beware of Pity) schijnt ook erg de moeite waard te zijn.