zaterdag 2 januari 2010

Schaken als remedie of als vorm van waanzin

Stefan Zweig,
Chess (Oostenrijk 1942)
Novelle, 76 pp.
Nederlandse titel: Schaaknovelle



Je hoeft gelukkig niet weel te weten van schaken om dit kleine boekje te kunnen waarderen. Het gaat vooral om de psychologische aspecten en niet om de techniek van het spel. Gelukkig maar, want iemand heeft mij het spel ooit wel eens geleerd, en het enige dat ik er mee gedaan heb is het daarna weer vergeten (ja, vast heel schandalig, maar misschien maak ik dat later nog eens goed). Wat wel relevant is dat deze novelle werd geschreven tijdens de Tweede Wereldoorlog (en tragisch genoeg werd uitgebracht vlak nadat de Joodse schrijver en zijn vrouw in Brazilië zelfmoord hadden gepleegd).

Het verhaal speelt zich af op een passagiersschip dat van de VS naar Rio de Janeiro vaart. Aan boord is, tot opwinding van de verteller, de wereldkampioen schaken, een boerse Oosteuropeaan, die afgezien van een fenomenale gave voor de schaakkunst helaas is gespeend van elke sociale of intellectuele vaardigheid. De verteller probeert hem uit zijn tent te lokken door met een medepassagier een amateuristisch potje te gaan schaken.

De truc werkt en de schaakgrootmeester stemt in met een spel tegen de beide heren - voor geld natuurlijk, want zo verdient hij zijn brood. De medepassagier (de rijke Schot) legt vlot de gevraagde $ 250 op tafel en de heren worden ingemaakt. De rematch (voor nog een keer $ 250) gaat slechts iets minder beroerd, totdat er iets onverwachts gebeurt. Een bleke man van in de veertig heeft zich onder de toeschouwers gevoegd en juist als de verteller en de Schot hun volgende zet willen doen, roept deze man plotseling "In godsnaam, nee!". Hij legt uit waarom deze zet fataal zou zijn, waarbij blijkt dat de man in staat is een stuk of 10 zetten vooruit te denken. De verteller en de Schot volgen zijn advies, zonder te weten wat ze precies doen, en tot ieders verbijstering eindigt het spel in een gelijk spel.

De rest van de novelle onthult hoe deze man zo heeft leren schaken en wat er gebeurt bij het volgende spel tegen de wereldkampioen. Het is een ijzingwekkend relaas, waarin de Nazi's de hoofdrol spelen en waarvan het heel erg verkeerd zou zijn om er op deze plaats nog meer over te vertellen. Het verhaal heeft een soort koortsachtige kwaliteit waardoor je het in één ruk uitleest en waardoor je het niet meteen weer zal vergeten. Dit was mijn eerste kennismaking met Stefan Zweig, die zo goed bevallen is dat ik zeker van plan ben om meer van hem te lezen. Das Ungeduld des Herzen (in het Engels uitgekomen als Beware of Pity) schijnt ook erg de moeite waard te zijn.

8 opmerkingen:

  1. Die Schachnovelle las ik toen ik 14/15 was bij Duits. Toen was ik daar duidelijk te jong voor. Nu zou ik het waarschijnlijk meer kunnen waarderen, want het verhaal is inderdaad goed. Eens kijken of ik een Nederlandse versie op de kop kan tikken en het nog eens lezen. Of de Duitse versie weer opzoeken, maar ik ben bang dat m'n Duits waarschijnlijk nu slechter is dan toen.

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Ja, ik heb 'm ook voor Duits gelezen, errug indrukwekkend. Ik heb ook gepoogd te leren schaken, maar ik krijg er letterlijk pijn in m'n hersens van, er zijn téveel mogelijkheden. Ik vond 't adembenemend en onvergetelijk hoe het denkproces in het hoofd van de hoofdpersoon wordt overgebracht.

    BeantwoordenVerwijderen
  3. Het is inderdaad het soort boek dat je op schooll leest: lekker kort! Mijn eerste Franse boekje (Le Silence de la mer) was ook zoiets en ik was destijds al blij dat ik het verhaal een beetje kon volgen, maar  ik weet zeker dat de diepere betekenis me volledig is ontgaan. Ik kwam het laatst tegen in Engelse vertaling en ga het binnenkort eens herlezen. Ben benieuwd wat ik er nu van maak.

    BeantwoordenVerwijderen
  4. Inderdaad heel knap hoe de schrijver dat doet, dat gaf het voor mij ook zoiets koortsachtigs: je wordt onverbiddelijk meegesleurd.

    BeantwoordenVerwijderen
  5. Een boek, dat wij een "in één adem uit" boek noemen, je begint te lezen en kunt niet ophouden tot het uit is. Ook erg goed vond ik "Lushins Verteidigung (The Defence)" van Nabokov, ook over een schaakgenie.

    BeantwoordenVerwijderen
  6. Het boek van Nabokov ben ik wel eens tegengekomen onder de titel The Luzhin Defence. Geen idee dat het ook over een schaakgenie ging. Helaas blijkt het zowel in het Nederlands als het Engels alleen maar sporadisch tweedehands verkrijgbaar te zijn. Ik houd het in ieder geval in de gaten, want de besprekingen op Amazon klinken interessant.

    BeantwoordenVerwijderen
  7. Hoi Anna, ik heb zojuist "Schaaknovelle" gelezen in de vertaling van Willem van Toorn (Volkskrant Verboden boeken deel 13). Zoals gebruikelijk heb je weer een goede bespreking geschreven zonder de plot weg te geven. In tegenstelling tot jou kan ik redelijk goed schaken, ik vind het moeilijk om te geloven dat een onontwikkelde Hongaar wereldkampioen kan worden zonder in zijn hele carrière bijna een enkele partij te verliezen. Zelfs genieën als Bobby Fischer en Gary Kasparov verloren af en toe een partij. Verder is het helemaal onvoorstelbaar dat zijn tegenstander zo goed heeft leren schaken enkel uit een boekje met meesterpartijen. Toch vind ik het een erg mooi verhaal. Met je waardering van 4 sterren kan ik het alleen maar eens zijn. Nu nog dat andere boek van Zweig lezen! Groetjes, Erik

    BeantwoordenVerwijderen