De rampzalige veertiende eeuw

Barbara Tuchman,
A Distant Mirror: The Calamitous 14th Century (VS 1978)
Geschiedenis, 706 pp.
In het Nederlands verschenen als De waanzinnige veertiende eeuw.



Wie bij de term Middeleeuwen in de eerste plaats denkt aan romantische ridders en nobele edelen, moet vooral dit boek lezen. Wie in de veronderstelling leeft dat de afgelopen eeuw de meest rampzalige in de geschiedenis was, moet vooral dit boek lezen. De veertiende eeuw werd namelijk gekenmerkt door allerlei rampspoed, maar het ergste waren wel de volgende drie.

• De pest,
  die rond het midden van de eeuw Europa bereikte en in de volgende 60 jaar bijna de helft van de bevolking uitmoordde.
• De voortdurende oorlogen,
  die alleen voordelig waren voor de aristocratie en die werden gefinancierd door belastingen te heffen van het volk dat alleen maar last had van het krijgsgewoel.
• Het Schisma in de kerk,
  waardoor er lange tijd 2 pausen waren, die met elkaar in concurrentie traden alsof ze commerciële multinationals waren en zo het gezag van de kerk ernstig ondermijnden.

De pest
Een gebrek aan inzicht in de manier waarop deze ongelooflijk besmettelijke en in de meeste gevallen dodelijke ziekte zich verspreidde, gecombineerd met de slechte weerstand van een grotendeels ondervoede bevolking, zorgden ervoor dat de mensen bij bosjes stierven. Hele dorpen raakten ontvolkt, de achterblijvers raakten zwaar gedemoraliseerd en er ontstond een macabere fascinatie voor de dood, bijna een cultus.
Economisch gevolg was dat er niet genoeg mensen waren om het land te bewerken en dat arbeid voor het eerst sinds het feodale tijdperk relatief kostbaar werd. Landarbeiders probeerden hun uurloon op te krikken, maar van een vrije markt was destijds nog geen sprake en door het centraal gezag werden met ferme hand vaste prijzen opgelegd. Zo bleven de aristocraten de beschikking houden over lekker goedkope arbeidskrachten en bleef het volk arm. Niet dat het volk dit maar eeuwig bleef pikken. Zowel in Frankrijk (de voornaamste focus van dit boek) als in Engeland (de secundaire focus) braken meerdere keren onlusten uit onder het volk, die echter altijd weer met harde hand onderdrukt werden. Toch bleef er iets knagen en werd de wereld nooit meer zoals daarvoor.

De oorlogen
Oorlogen waren vooral een particuliere aangelegenheid tussen edelen onder elkaar. Hebzucht was de voornaamste oorzaak (naast het belachelijke en nog steeds gangbare idee dat men op deze wijze "eer" en "glorie" kon verwerven). Baronnen en hertogen pikten voor het gewin elkaars landen in, waarna dit onrecht met grof geweld weer ongedaan gemaakt moest worden; financiering vond vooral plaats door het heffen van steeds weer nieuwe belastingen, waarvan adel en geestelijkheid vrijgesteld waren. De ridders hielden er ook in tijden van oorlog een hoge levensstandaard op na, met goed eten, goede wijn, prachtige tenten en oogverblindende uitmonsteringen.
Ook waren oorlogen een mooie manier om buit te maken en beladen met dure spullen en blingbling naar huis te keren, want plundering van de vijand was een legitieme praktijk en blingbling was zeer geliefd in deze periode. Daarnaast was het maken van rijke krijgsgevangenen een populaire activiteit. Het voetvolk kon je rustig doodhakken, maar een edelman kon je beter gevangen nemen want daarvoor  konden grote sommen losgeld gevraagd worden, die - je raadt het al - moesten worden opgebracht door zijn onderdanen, terwijl hun heer comfortabel logeerde bij de concurrent die hem als krijgsgevangene vasthield.
Vaste, nationale legers bestonden nog niet, vandaar dat in grote mate gebruik werd gemaakt van huurlingen, die vervolgens, werkloos in tijden van vrede, stad en land plunderden om aan de kost te komen en omdat het zo leuk was. Vooral Frankrijk en Italië werden door deze bendes van struikrovers en roofridders geteisterd. Er is nog wel geprobeerd om speciaal voor deze lieden een extra kruistochtje te organiseren, zodat ze hun plunderingen op vreemde bodem voort konden zetten, maar dat werd geen succes.

Het Schisma
De paus werd steeds meer een marionet van de Franse koning en verhuisde daarom op een gegeven moment naar Avignon om handig in de buurt te zijn. Dat kon natuurlijk niet zo blijven, vandaar dat na een tijdje in Rome een tegenpaus werd geïnstalleerd die de nodige aanhangers in de rest van Europa kreeg. Engeland, de grote tegenstander van Frankrijk, stond vanzelfsprekend achter de paus in Rome, net als Vlaanderen dat voor de handel sterk van Engeland afhankelijk was. Bondgenoten van Frankrijk schaarden zich achter de paus in Avignon. De pausen bestreden elkaar op allerlei wijzen, wat smakken geld kostte, en wat een middeleeuws marketing-genie op op het idee van de aflaat bracht: voor een bepaald bedrag kocht je een bepaald aantal jaren vagevuur af. Hoe hoger het bedrag, hoe meer je kon zondigen. Tel bij deze bedenkelijke praktijken de corruptie in de kerk in het algemeen, het lage opleidingsniveau van veel priesters, de decacente levensstijl van veel prelaten, en het is geen wonder dat in deze eeuw in met name Engeland de kiem werd gelegd voor het protestantisme en de latere Church of England. John Wycliffe produceerde daar de eerste bijbel in de landstaal, die door iedereen (dus niet alleen priesters) gelezen kon worden, wat hem uiteindelijk de brandstapel opleverde. Maar zijn ideeën leefden voort, ook in andere delen van Europa.

Rode draad in dit wervelende verhaal is de levensloop van Enguerrand de Coucy, één van machtigste edelen in Frankrijk, die bovendien getrouwd was met een dochter van de koning van Engeland. Zelf vind ik dat soort aspecten van middeleeuwse geschiedenis meestal minder interessant, omdat er amper persoonlijke documenten uit deze tijd zijn overgeleverd, waardoor je een tamelijk houterig en abstract beeld krijgt van Enguerrand de Coucy. Van mij had deze rode draad daarom achterwege mogen blijven, want de rest is interessant genoeg.

Dit boek is een prima aanvulling op Johan Huizinga's Herfsttij der middeleeuwen, dat grotendeels dezelfde periode en dezelfde regio bestrijkt, maar deze belicht vanuit de cultuurgeschiedenis en de denkwereld van de late middeleeuwers. In tegenstelling tot Huizinga's meesterwerk heeft Tuchman een nuchter geschiedenisboek geschreven, dat wil zeggen zonder het prachtige literaire proza van onze landgenoot, maar dat betekent niet dat ik Huizinga's boek eerder aan zou raden dan dit boek van Tuchman. Ze hebben elk hun eigen invalshoek en benadering en verdienen het om in samenhang gelezen te worden. En wie dan ook nog een uniek, persoonlijk kijkje in het leven van de wat gewonere man uit die tijd wil, kan terecht bij Helen Castors uitstekende Blood and Roses (over een Engelse familie tijdens de Rozenoorlogen), waarvan de titel weer ontleend is aan een passage uit Herfsttij der middeleeuwen.

PS Aarzel om niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen!