Van het klooster via de kathedraal naar het paleis

Georges Duby,
The Age of the Cathedrals: Art and Society, 980-1420 (Frankrijk 1967). 
Vertaald uit het Frans door Eleanor Levieux en Barbara Thompson
Geschiedenis, 306 pp.


Dit is het soort geschiedenisboek waar ik erg van houd. Het vertelt niet het verhaal van koningen en veldslagen, maar van ideeën en de invloed daarvan op de samenleving en vooral op de cultuur en de kunst. Het geeft geen aaneenrijging losse feitjes, maar schetst ontwikkelingen en verbanden, waardoor je als lezer niet alleen kennis opdoet maar ook inzicht verkrijgt. Ik houd daarvan, omdat ik na het lezen van zo'n boek weer een heel klein beetje begrijp beter hoe het nu bijvoorbeeld precies kwam dat de beeldende kunst in de loop van de middeleeuwen steeds minder theologische ideeën uit ging beelden en steeds meer concrete mensen en dingen; of hoe de natuur en de dieren steeds minder als allegorieën voor Christelijke (on)deugden werden gezien en steeds meer als objecten om lief te hebben. The Age of the Cathedrals is aan de andere kant ook een complex boek met een zeer dichte ideeën- en informatiedichtheid, waardoor ik erg lang over heb gedaan; maar dat geeft niet.

Want wat een interessante en dynamische periode beslaat dit boek. De handel kwam na eeuwen van relatieve stagnatie weer goed op gang, waardoor de steden gingen bloeien, waardoor er geld kwam voor de grote Gotische kathedralen, waardoor de kathedralen scholen kregen die uitgroeiden tot universiteiten en waardoor het intellectuele leven, dat zich vele eeuwen lang alleen in de kloostergemeenschappen had afgespeeld, zich uiteindelijk heel voorzichtig verplaatste zich naar de leken. De opdrachtgevers in de kunst veranderden van abten naar bisschoppen naar prinsen naar de nieuwe klasse van rijke kooplieden, wat grote gevolgen had voor de smaak die deze kunst beïnvloedde en dus voor de kunst zelf.

Vóór het jaar 1000 was de Westeuropese kunst volgens Duby vooral bedoeld als eerbetoon aan God, als een soort offer om hem gunstig te stemmen ("It had less to do with aesthetics than with magic"). wat één van de redenen is waarom de kunst uit deze periode voor ons vaak zo ondoordringbaar is, zo exotisch bijna. De wereld werd gezien als mysterieus en barbaars, wat niet zo'n wonder is gezien de eeuwen van gewelddadige invallen van Magyaren, Noormannen en Saracenen. Die invallen waren nu echter opgehouden en West-Europa kon weer vrijer ademen. Er ontstond welvaart en ruimte voor intellectuele ontwikkeling.

De abdijkerk van Saint-Denis (bron)

Voor de ruwe krijgsheren die tot nu toe de dienst uitmaakten, was godsdienst een serie van rituelen, als handelingen. Als je ze maar correct en regelmatig uitvoerde, was alles in orde; intentie en geestelijke gesteldheid speelden een ondergeschikte rol. Maar dat stond op het punt te veranderen. Rijkdom bracht heel geleidelijk ook een zekere geestelijke verfijning met zich mee en het was in dit klimaat dat Abt Suger de eerste Gotische kathedraal liet bouwen (de abdijkerk van Saint-Denis), met als leidend theologisch idee dat God licht is. Zoals Duby schrijft: "The Christianity embodied in the basilica of Saint-Denis was no longer a matter of music and liturgy alone; it became theology as well, a theology of the Almighty but, still more of the Incarnation."

Vooral dat laatste is zeer interessant. Werd tot nu toe vooral de nadruk gelegd op God als een almachtig en onkenbaar wezen, nu kwam voor het eerst de dimensie van God als vleesgeworden mens naar voren. De volgende stap was die van een groeiende nadruk op het lijden van die vleesgeworden mens en daarmee op het steeds meer in zwang komen van kruisbeelden. Langzamerhand gingen de vrome gelovigen zich identificeren met Jezus, en ook de Mariaverering (Maria was immers een essentieel instrument in de incarnatie) drong in deze periode voor het eerst door tot West-Europa. Voor ons zijn kruisbeelden en Mariadevotie zo'n vanzelfsprekend onderdeel van de middeleeuwse kunst, dat we onbewust denken dat ze er altijd deel van hebben uitgemaakt, maar niets is minder waar.

Ongeveer in deze zelfde periode ontstond in Zuid-Europa belangstelling voor de levende, concrete natuur - waarschijnlijk onder invloed van contacten met de Islamitische wereld, die destijds veel vooruitstrevender en onderzoekender was dan de Christelijke. Allerlei invloeden waren dusmin of meer tegelijkertijd aan het werk om meer realisme in de kunst te brengen, die op die manier steeds verder af kwam te staan van de sterk gestileerde vormen uit de vroege middeleeuwen, die zo sterk waren beïnvloed door de (overigens oogverblindend mooie) edelsmidkunst van de Germaanse stammen die na de Volksverhuizing de macht in West-Europa hadden overgenomen.

De nieuwe rijkdom bracht ook uitwassen met zich mee en bijna als vanzelf ontstond daardoor een tegenbeweging die armoede en ascese predikte. De adel had daar weinig boodschap aan en ook de rijke kooplieden wilden niets liever dan kunst waar ze mee konden pronken. Zo werden de latere middeleeuwen steeds meer verscheurd door twee tegenovergestelde tendenzen: de navolging van Christus en de liefde voor bling en luxe en rijkversierde kunstvoorwerpen, die bij voorkeur draagbaar moesten zijn. Ook wilden de trotse burgers graag erkend worden als patroon en zo kwam het dat in West-Europa de portretkunst haar intrede deed: de rijke opdrachtgevers werden voor het eerst realistisch en herkenbaar afgebeeld op de religieuze schilderijen die zij hadden betaald.

En aldus zijn we bijna ongemerkt in de aanloop naar de Renaissance beland, waar de rol van de paus steeds meer ter discussie werd gesteld en waar zelfs hele bewegingen vonden dat ze wel zonder priesters konden en rechtstreeks met God in contact traden. De wereld aan het eind van het boek ziet er ineens veel herkenbaarder uit dan die voor ons nogal wezensvreemde wereld aan het begin ervan. Georges Duby heeft die transformatie op zeer erudiete en boeiende wijze geschilderd (voor zover ik dat als relatieve leek dat tenminste kan beoordelen), waarbij het erg jammer is dat nergens in dit toch zo fraai gebonden en uitgevoerde boek ook maar een spoortje te bekennen is van bronvermeldingen, notenapparaat of bibliografie.

PS Aarzel om niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen!