Waanzin en schoonheid; liefde en ambitie

Arthur Japin,
Vaslav (Nederland 2010)
Roman, 374 pp.

Op 19 januari 1919 zou het gebeuren: de bij zijn leven al legendarische danser Vaslav Nijinski zou na jaren stilte weer optreden. Zijn vrouw hoopte hem daarmee te helpen zijn precaire geestelijke gezondheid te herstellen. Ze vermoedde dat de afwezigheid van het podium een geniale en bevlogen danser als haar man waarschijnlijk gek aan het maken was. Nu, na een benefietvoorstelling voor de slachtoffers van de Eerste Wereldoorlog, zou alles misschien weer goed komen. Het mocht niet zo zijn. Nijinski gaf voor een ademloos publiek dat in groten getale naar Zwitserland was gekomen een bevreemdend optreden, zonk definitief weg in waanzin en heeft in de hem resterende decennia amper nog gesproken.

Over dit tragische gegeven heeft Japin een roman geschreven, waarin hij die noodlottige 19de januari beschrijft vanuit het perspectief van de bediende van de Nijinksi's, van dat van zijn wanhopige vrouw Romola en van dat van zijn voormalige minnaar en impresario Sergej Diaghilev, die onverwacht weer opduikt na jaren afwezigheid. De personages hebben echt bestaan, maar de invulling van hun gedachten en gevoelens is louter die van de schrijver.

Alledrie hebben ze een grote affectie voor Vaslav, maar die van de bediende Peter is misschien het zuiverst, want niet ingegeven door eigen belangen. Diaghilev had Nijinski immers niet alleen nodig als minnaar maar ook als de danser en choreograaf die zoveel geld in het laadje bracht. En de ambitieuze Romola heeft zich ooit als een bezetene op de danser gestort om hem de hare te maken (zijn homoseksualiteit deerde haar niet) en dreigt nu alles te verliezen waar ze zo hard voor gevochten heeft. Het gezichtspunt van Peter is meteen ook het meest interessante, want het meest onbevangene en nuchtere. Peter is zijn hele leven amper het dal uit geweest waar hij is opgegroeid, hij is verloofd met zijn jeugdliefde en lijkt verzoend met zijn lot, en bekijkt waarschijnlijk daarom de Nijinski's met de helderste blik. Peter is namelijk de enige die al vroeg inziet dat zijn meneer gek aan het worden is.

In tegenstelling tot Romola, Diaghilev en Nijinski, die alledrie bereid zijn geweest grote risico's te nemen om hun grootse dromen af te dwingen, heeft Peter zich altijd tevreden gesteld met het kleine, het bescheidene: zijn jeugdliefde Lise, dat ene Zwitserse dal. Hij weet niet of hij jaloers op deze mensen moet zijn of juist niet. Is hij niet gelukkiger dan zij?

Tevredenheid is evengoed een hartstocht, dat zie ik wel aan Lise. Het is iets waar zij in gelooft, waar ze elke keer opnieuw voor op moet komen. Ook de grenzen die een mens zichzelf stelt moeten dus bevochten worden, misschien zelfs vuriger nog wel, omdat de twijfel niet alleen van buiten kan komen, maar ook van binnen. Vergis je niet, er gaat verdomd veel passie in passief.

Maar is geluk wel het enige dat telt als je een innerlijke stem hebt die je tot méér wil aanzetten? Of het nu gaat om de expressie van je innerlijk door de dans, om de ambitie geheel nieuwe kunstvormen te scheppen, om de alles verterende liefde of alleen maar om nieuwsgierigheid naar wat er buiten het eigen dal is: moet je daar niet aan toegeven, ook als je daardoor mensen kwetst of je je eigen geluk in de weg zit?

Peter weet het ook niet goed. Wat hij wel weet, is dat het allemaal om liefde draait en dat meneer teveel liefde heeft, dat hij dááraan ten onder gaat. Maar:

"Het gaat niet om liefde zoals u en ik die kennen, begrijp me goed, dit is iets heel anders. Iets groters. Iets gevaarlijkers. [...] Het gaat erom dat ze een boodschap brengen die niet van hen lijkt te komen, maar ergens anders vandaan. Ergens waar alles kalm is. Een wereld waar ze eigenlijk veel liever zijn. Alsof ze medelijden met ons hebben omdat wij al dat moois niet kunnen waarnemen. Ze kijken je wel aan, maar ik vraag me af of ze je zien. Je kunt ze niet bereiken, niet echt. Met hun gedachten zijn ze ergens waar ze het zo naar hun zin hebben dat ze daar niet meer helemaal vandaan willen komen om even met jou te zijn."

Wat Vaslav zelf denkt, blijft een mysterie. Wel is duidelijk dat hij een groot kunstenaar was, en grote kunstenaars balanceren wel vaker op het randje van de waanzin. De één weet zich in evenwicht te houden, de ander stort de afgrond in. Japin laat zien hoe Vaslav Nijinski nog één keer weet te vlammen en dan uitdooft. Over zijn laatste optreden laat hij één van zijn personages zeggen:

Wat wij die avond zagen was geen dans, geen danser zelfs, het was de menselijke ziel die los probeert te breken uit dit leven.

Brak Nijinski inderdaad uit dit leven door zich in zichzelf terug te trekken en niet meer te praten omdat hij niets meer te zeggen had? Of brak het leven hém? We zullen het nooit weten. Japin laat het raadsel intact, en heeft ons een hele mooie bespiegeling in romanvorm over een groot kunstenaar geschonken.

PS Aarzel om niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen!