maandag 13 oktober 2014

Het blonde beest

Laurent Binet,
HhhH (Frankrijk 2009)
Roman, 346 pp.
Vertaald uit het Frans door Liesbeth van Nes


Het lijkt wel een Europese trend de laatste jaren: wat in feite non-fictie is, krijgt een dun fictieachtig sausje en wordt gepresenteerd als roman. De Noorse Karl Ove Knausgård voorzag zijn herinneringen van gedetailleerde dialogen en bracht ze op de markt als romancyclus, de Vlaming Stefan Hertmans lardeerde de levensgeschiedenis van zijn grootvader met verbeelde scènes en gaf het resultaat het predicaat roman en Laurent Binet uit Frankrijk doet in HhhH zijn uiterste best om géén roman over de Tweede Wereldoorlog te schrijven maar noemt het boek uiteindelijk wel zo. Mogelijk zijn er nog meer voorbeelden van deze hybride literaire vorm, maar deze ken ik en ze zijn verrassend genoeg alle drie erg goed.

Boven Jan Kubiš,
onder Jozef Gabčík
(bron: Wikipedia)
De eigenaardige titel van dit boek staat voor "Himmlers hersens heten Heydrich" en niet voor "hahahaha", want een vrolijk boek is dit niet. Heydrich was de rechterhand van de beruchte Himmler, die het hoofd van de SS was en één van de allergrootste oorlogsmisdadigers uit de Tweede Wereldoorlog. Maar Heydrich kon er ook wat van. Hij was een monsterlijk efficiënte supernazi die zich, na een mislukte loopbaan in de vooroorlogse marine, zou ontpoppen tot Hitlers allerfanatiekste Jodenuitroeier. Hij barstte van de ambitie en schopte het tot hoofd van de geheime dienst en vervolgens tot Reichsprotektor van het bezette Bohemen en Moravië. Eén van zijn bijnamen was het Blonde Beest, een andere de Beul van Praag, en daar zal hij ongetwijfeld erg mee ingenomen zijn geweest. Dit boek is een monument voor de twee mannen die in 1942 een aanslag op hem pleegden, de Tsjechoslowaakse soldaten Jan Kubiš en Jozef Gabčík.

Zelfs al zou je níet op internet opgezocht hebben hoe het met hen afliep, dan nog laat Binet er van het begin af aan geen twijfel over bestaan dat deze twee helden na de aanslag door de Nazi's omgebracht werden - zij het niet meteen. Verklappertjes bestaan niet bij een boek als dit, want dit is immers geen fictie, hier draait het niet om het spannende verhaal, hier draait het om het weergeven van de waarheid - aldus Binet. En toch zit je tijdens het laatste deel van het boek nagel bijtend van de spanning op je stoel.

Dit is een boek dat zich heel erg bewust is van zichzelf. In ultrakorte hoofdstukjes die vooral aanvankelijk van de hak op de tak springen neemt Binet je namelijk mee in het schrijfproces. Hij tikt zichzelf op de vingers als hij zich teveel mee laat slepen door zijn verbeelding, ....
[... w]at een onbeschaamdheid om een man die allang dood is en zich niet kan verdedigen, te bespelen als een marionet! Om hem thee te laten drinken, terwijl het best kan zijn dat hij alleen van koffie hield. Hem twee jassen aan te laten trekken, terwijl hij er misschien maar één had. Hem de bus te laten nemen, terwijl hij de trein kon pakken. Te besluiten dat hij op een avond vertrok en niet in de ochtend [....]
...vertelt over het onderzoek dat hij doet, klaagt over auteurs van historische romans die echte mensen 'degraderen' tot personages en baalt dat tijdens het schrijven van dit boek De welwillenden van Jonathan Littell uitkomt (een concurrent en nog een slechte ook!). Allemaal erg meta en postmodern. En toch werkt het.

Het is in ieder geval een originele en nieuwe manier om met zo'n loodzwaar onderwerp als Nazi-monsters om te gaan. Want Binet spot met zichzelf, ondergraaft zichzelf  en schrijft vaak op een licht ironische toon, die de gruweldaden niet bagatelliseert, maar het juist mogelijk maakt om er voor de honderdduizendste keer over te lezen. Ik weet zeker dat niet iedereen deze aanpak zal kunnen waarderen. Mijn vader had een grote interesse voor de Tweede Wereldoorlog, las er veel over, maar had zich beslist  kapot geërgerd aan dit boek. Hij zou geen geduld gehad hebben met al die bespiegelingen op de historische roman en het geworstel van de schrijver met zijn stof ('waarom houdt die vent niet gewoon zijn mond?'). Mocht hij nu nog leven dan hadden we er een mooie discussie over kunnen voeren, en dan had ik in Binets voordeel aangevoerd dat ik toch voor zijn aanpak gewonnen ben.

Waarom?

Omdat Binet  uiteindelijk van zijn boek niet een egotrip van een door zichzelf geobsedeerde schrijver maakt, maar een integer document dat getuigt van een grote en oprechte begaanheid met zijn beide helden en met het land waar hij jaren lang woonde. Het boek is een uitdrukking van zijn diep gevoelde walging, ontzetting en afkeer van alles waar de Nazi's voor stonden en hij doet dat middels een nieuwe benadering die het verhaal toch net weer een beetje fris doet voelen - al is dat een term die gezien het onderwerp wellicht niet zo goed op zijn plaats is. Bovendien kan Binet nog vertellen ook. De manier waarop hij op het moment suprème van de aanslag de tijd vertraagt en stil zet is bijvoorbeeld meesterlijk.

Ik kan me heel goed voorstellen dat er lezers zijn die absoluut niet door dit boek en zijn vorm overtuigd zijn, maar persoonlijk ben ik wel onder de indruk. HhhH is een schitterend monument, niet alleen voor twee verzetshelden maar ook voor alle gewone mensen die hen geholpen hebben en daar voor betaald hebben met hun leven. Het boek is niet bedoeld om het kwaad te doorgronden of om zich in te leven in hen die als wraakactie voor de aanslag letterlijk twee volledige dorpen uitmoordden en met de grond gelijkmaakten. Het kwaad is hier een gegeven en heeft nadrukkelijk geen menselijk gezicht. Het is het goede dat telt. En gelukkig weten we nu, dat al die verzetslieden hun levens niet voor niets hebben opgeofferd en dat de monsters (voorlopig tenminste) het verloren hebben van de goede mensen.
___________
PS Kent iemand nog meer boeken die in deze hybride vorm zijn geschreven: geen pure non-fictie, nog minder een pure roman, maar een feitelijk relaas met hier en daar fictieve invalshoekjes?

PS Aarzel om niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen! Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Plaats dan s.v.p. een link bij de reacties.

16 opmerkingen:

  1. Hoi Anna, toen ik de titel van dit boek zag dacht ik he, niet weer een boek over de nazi's. Ik heb behoorlijk veel gelezen over de Tweede Wereldoorlog en ben er wel een beetje klaar mee. Uit je recensie is op te maken dat dit een heel bijzonder boek is. Misschien moet ik me maar over mijn afkeer voor het onderwerp heenzetten en het gewoon gaan lezen, het is tenslotte een niet al te dik boek. Groetjes, Erik

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Erik, gezien het soort romans waar jij van houdt, weet ik bijna zeker dat dit postmoderne metafictie-gedoe jou alleen maar zou irriteren. Ik kan er natuurlijk helemaal naast zitten, maar ik vermoed dat je het een vervelend boek zult vinden, niet vanwege het onderwerp, maar vanwege de aanpak en de stijl van de schrijver.

      Verwijderen
    2. Hoi Anna, bedankt voor de reactie. Deze ga ik dus toch maar niet lezen. Groetjes, Erik

      Verwijderen
  2. Ik heb al meerdere positieve geluiden over dit boek gehoord en jouw mening telt ook nog steeds :-) Ik kom dit boek vast nog wel eens ergens tegen

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Koen, ik denk dat dit wel een boek voor jou is, dus gewoon in de gaten houden ;-)

      Verwijderen
  3. Ik denk dat ik geen zin ga hebben dit ooit te lezen. Maar "verklappertje" houden we erin!

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Ha, leuk dat je het weet te waarderen dat ik zo nu en dan probeer om niet teveel Engelse termen te gebruiken. Ik heb ook nog gedacht aan plotweggever, maar persoonlijk vond ik verklappertje net wat ... eh ... pakkender. Het is creatiever om Nederlandse woorden te gebruiken in plaats van lui en klakkeloos het ene na het Engelse woord over te nemen. Niemand gaat tegenwoordig nog winkelen met de kinderen in de uitverkoop, maar men gaat massaal shoppen met de kids in de sale, want dat klinkt veel hipper.
      De spellingcontrole heeft net kringeltjes onder 'plotweggever' en 'verklappertje' gezet (onder 'kringeltjes' trouwens ook), wat ik wel grappig vind.

      Verwijderen
  4. W.G. Sebald schreef de meest prachtige boeken die niet te plaatsen zijn in de fictie-nonfictie-meter. wel schreef hij nogal plotloos, met uitzondering van Austerlitz, zijn meest bekende roman. Sebald was ook erg gericht op de holocaust. ik raad hem voorzichtig aan omdat hij een van mijn favoriete schrijvers is, en omdat het mogelijk is dat je er niets aan zal vinden..

    dank voor deze bespreking, ik heb nu echt het idee dat ik dit wil lezen.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. O ja, natuurlijk, W.G. Sebald. Ik heb het net even nagekeken: 12 jaar geleden las ik Austerlitz en hoewel ik me kan herinneren dat ik het leesproces enigszins moeizaam vond (geen alinea's), heb ik het boek wel 4 sterren gegeven. Waarschijnlijk ga ik The Rings of Saturn een keer lezen. Het idee van een boek met als rode draad een wandelreis spreekt me erg aan.
      Ik denk trouwens dat je HhhH heel interessant zult vinden, Kim.

      Verwijderen
  5. Verklappertje: die houden we erin! Het Engelse spoiler is leuk maar deze ook. Ik denk dat ik je boek over een aantal maanden aan mijn zus cadeau doe. Die houdt van geschiedenis in romanvorm. Dank voor de tip. Richard Flanagan en Neel Mukherjee hebben overigens ook lijvige boeken geschreven met veel geschiedenis erin. De één over de aanleg van de Birma-spoorlijn (Narrow Road) en de ander over de geschiedenis van India en communisme. Beide zeer de moeite waard. En wellicht dat één van de twee vanavond de Booker Prize blijkt te hebben gewonnen.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Jammer dat de uitreiking niet meer live door de BBC wordt uitgezonden, hè? Ik vond dat altijd wel wat hebben met die schrijvers in de zaal. Ik begreep van The Guardian dat het boek van Mukherjee favoriet is bij de bookmakers. Het is een boek dat mij ook wel trekt. Ik heb geen van de boeken op de shortlist gelezen, maar gok zelf op How To Be Both van Ali Smith, omdat dat het meest interessant en vernieuwend lijkt. Aangezien ik heel slecht in gokken ben, zal dat het dus wel niet worden ;-)

      Verwijderen
  6. Ik heb dit boek op de ereader staan en zal het binnenkort (of niet zo binnenkort) lezen, maar ik vrees dat ik een van die mensen zal zijn die zich ergert aan de schrijfstijl. Maar zoals altijd is jouw recensie iig wel zeer lezenswaardig. :-)
    Groetjes,

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Je kunt het natuurlijk altijd proberen, Bettina, maar ik denk zelf eigenlijk ook dat jij niet met dit boek zult weglopen...

      Verwijderen
  7. Ik las HHhH in 2011 en vond het ook een fantastisch boek. Eigenlijk hou ik niet zo van oorlogsromans maar als historica vond ik het leuk om even in het hoofd van een collega te mogen kijken. Zijn worsteling met het verpakken van de feiten in een literair jasje vond ik erg boeiend, al kan ik me wel indenken dat er lezers zijn die zich zullen storen aan die metafictionele aanpak.
    Ik stuur je een link naar de boeken die ik op LT catalogeerde met de tag "HLNF" (historische literaire non-fictie), wat zo'n beetje mijn antwoord is op jouw vraag in je PS (http://www.librarything.com/catalog.php?tag=HLNF&view=JustJoey4&shelf=list&sort=rating&sort=rating). Eentje die ik je echt wel wil aanraden is "Sisters of Sinai: How Two Lady Adventurers Found the Hidden Gospels" van Janet Soskice. Het is het waargebeurde, uitstekend gedocumenteerde verhaal van twee Schotse zussen die in hun ijver om originele bijbelteksten te kunnen lezen, ware ontdekkingstochten ondernemen. Dit lijkt allicht niet al te aantrekkelijk maar geloof me, je hoeft echt geen bijbelfanaat te zijn om dit boek te kunnen smaken. Het is een fantastisch boek dat mij van begin tot eind geboeid heeft en samen met Stoner en HHhH de lijst van mijn favorieten aanvoert. In de lijst vind je nog wel meer toppertjes (te herkennen aan de sterren), maar deze springt er echt wel uit.

    Maar wat ik eigenlijk vooral nog even kwijt wilde: wat een steengoede recensie van HHhH, Anna!

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Monica, ik ben ook niet zo van de oorlogsromans, maar had bij dit boek dezelfde soort ervaring als jij (al ben ik dan geen collega).
      The Sisters of Sinai klinkt als een geweldige ontdekking: een boek waar ik en waarschijnlijk de meeste mensen nog nooit van gehoord hebben, dat qua onderwerp nou niet meteen naar de boekhandel doet rennen, maar dat op Amazon en Library Thing razend enthousiaste besprekingen krijgt (ja, ik ben even op onderzoek uit geweest). Ik heb het onmiddellijk heel hoog op mijn verlanglijstje gezet. Gelukkig is het ook als eboek verkrijgbaar. Mooie tip!

      Verwijderen