zondag 26 juli 2015

De laatste mens?

Marlen Haushofer,
De wand (Oostenrijk 1963)
Roman, 223 pp.
Vertaald uit het Duits door Ria van Hengel



Eigenlijk is er maar één hele grote gebeurtenis in deze roman en die doet er uiteindelijk niet toe. De rest gaat over het alledaagse overleven. Die grote gebeurtenis is wel een hele vreemde gebeurtenis. De verteller van dit boek (een weduwe van middelbare leeftijd met twee volwassen dochters) ontdekt tijdens een weekend in een jachthuis in de bergen dat het echtpaar dat haar vergezelt niet teruggekeerd is van een avondje in het café in het lager gelegen dorp. De vrouw gaat samen met hun hond op onderzoek uit en doet een uiterst verontrustende ontdekking. In de nacht is ze door een onzichtbare, doorzichtige wand afgesloten van de rest van de wereld, en daarachter is alles dood, versteend. De planten groeien er nog welig, het water van de beek stroomt er net zo lustig als aan haar kant van de wand, maar mens en dier zijn van het ene moment op het andere door de dood getroffen en verstijfd. Het zijn dingen geworden. Over de oorzaak van dit fenomeen worden we niks gewaar, want het doet er eigenlijk niet toe.

Alleen op een berg
Wat er wel toe doet, is hoe de verteller op haar berg, volledig op zichzelf teruggeworpen, met alleen een hond, een aangelopen kat, een gevonden koe, een voorraad aardappels en wat graan, probeert te overleven, en wat ze denkt en voelt. Het boek is veel meer psychologische roman dan science fiction. Alles wat ooit belangrijk was, verbleekt onder deze omstandigheden. Alleen de zorg voor de dieren en voor de gewassen telt nog. Zij zijn van elkaar afhankelijk. Er ontstaat een soort symbiose, een leven dat vooral bestaat uit hard werken, dat soms idyllisch is, maar ook grote wreedheden kent. Want wat is er met de hond gebeurd? Op het moment van schrijven, tweeënhalf jaar na het raadselachtige verschijnen van de wand, weten we dat de hond dood is en dat er iets ergs is gebeurd. Maar wat? Daardoor moet je doorlezen.

Dicht op de ziel
Maar ook de gedachten van de vrouw zijn eigenlijk al reden genoeg om het boek niet aan de kant te leggen. Ze is een huisvrouw, zonder literaire vermogens, maar gunt ons een plekje heel dicht op haar ziel. Er is niemand meer tegenover wie ze de schijn op hoeft te houden en dus kan ze volkomen eerlijk zijn. Haar oude leven en dat van de mensen om haar heen bestond eigenlijk vooral uit verveling en plichten, realiseert ze zich nu. De plichten zijn er nog steeds (om voor de dieren en de gewassen te zorgen) maar de verveling is weg en langzaam begint er een nieuw besef te ontstaan.
Ik stond op en ging naar buiten. Het schijnsel van de lamp viel op de weg en de sneeuw op de kleine sparren had een gelige glans. Ik wilde dat mijn ogen konden vergeten wat dat beeld zo lang voor ze had betekend. Er lag iets volkomen nieuws achter alles te wachten, alleen kon ik het niet zien omdat mijn hersens vol zaten met oude troep en mijn ogen zich niet meer konden omscholen. Ik had het oude verloren en het nieuwe nog niet verworven, het sloot zich voor me af, maar ik wist dat het er was. Ik weet niet waarom ik van die gedachte heel voorzichtig een beetje blij werd. Ik voelde me beter dan ik me in weken had gevoeld.
De zin van het leven
De dieren worden belangrijker voor haar dan mensen ooit zijn geweest, niet alleen omdat ze haar in leven houden en gezelschap en liefde schenken, maar ook omdat de zorg voor hen haar leven zin en inhoud geeft. Ze realiseert zich ook dat dat wat haar de grootste vreugde schenkt tegelijkertijd haar zwaarste last is.
Op sommige momenten verheug ik me op een tijd dat er niets meer zal zijn waaraan ik gehecht kan raken. Ik ben er zo moe van dat alles me toch weer wordt ontnomen. Er is geen uitweg, want zolang er hier in het bos een schepsel zal zijn waarvan ik kan houden, zal ik dat doen; en als er ooit echt niets meer is, dan zal ik ophouden met leven. Als alle mensen zo waren geweest als ik, dan zou er nooit een wand zijn geweest en dan hoefde de oude man niet versteend bij zijn bron te liggen. Maar ik begrijp wel waarom de anderen altijd de overhand hebben gehad. Liefhebben en voor een ander wezen zorgen is een uiterst moeizame zaak en veel moeilijker dan doden en vernietigen.
Visie op de mens
In dit boek wordt het leven teruggebracht tot een vrouw en een aantal dieren. Pas dán openbaart zich wat echt belangrijk is in het leven. Haushofer heeft een niet hele rooskleurige visie op de mensheid en vooral niet op mannen. Van hen is in dit boek niets dan dood en vernietiging te verwachten. Dat is een pessimistische visie, maar dit prachtige boek zit toch ook zo vol met onsentimentele lyriek over dieren en de natuur dat het geen zwartgallig verhaal is geworden, maar op de een of andere manier in evenwicht is. Het leven is heel hard én mooi, en om dat te ervaren moet je afstand doen van je individualiteit.
Het was bijna onmogelijk om in de zoemende stilte van de wei onder de grote hemel een apart op zichzelf staand ik te blijven, een klein, blind, eigenzinnig leven dat zich niet in de grote gemeenschap wilde voegen. Eens was het mijn grote trots geweest dat ik zo’n leven was, maar op de alm kwam het me opeens heel armzalig en belachelijk voor, een opgeblazen niets. 
Waarschijnlijk kun we onszelf alleen maar verliezen als we niet meer omringd wordt door al het overbodige dat onze levens permanent overweldigt. Als je de laatste mens op de wereld bent.
_____________________
Met dank aan Joke, die me op het spoor van dit boek zette, en aan Hella die er vervolgens voor zorgde dat het hoog op mijn te-lezen-lijst kwam.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen! Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Plaats dan s.v.p. een link bij de reacties.

13 opmerkingen:

  1. Fijn dat jij hem ook zo waardeert, want ik heb hem ook in de kast staan naar aanleiding van de bespreking van Joke :-)

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Gauw lezen, Koen, het is een zeer indrukwekkend en tijdloos boek. Wat mij betreft een klassieker.

      Verwijderen
  2. Dit verhaal is ook als luisterspel door de WDR gebracht enkele jaren geleden , herinner ik mij

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Dat wist ik niet, Leon. Ik weet wel dat er een film van is, maar ik denk niet dat ik die ga zien.

      Verwijderen
    2. Nee, de film is geen aanrader. Ik heb hem meteen uitgezet toen ik zag hoe de vrouw in beeld gebracht werd, gefilmd alsof de camera aan de andere kant van de wand stond, zo dom!
      Blij dat jij het boek ook zo fantastisch vond.

      Verwijderen
    3. Dan ga ik nu definitief de film niet zien. Het boek is ook veel te 'verinnerlijkt' om een goede film van te maken, volgens mij. Wel kan het natuurlijk zo zijn dat het wel een goeie film is als je het boek niet kent, maar dat is voor mij nu niet meer aan de orde.

      Verwijderen
  3. Ha, een van mijn lievelingsboeken! Mooie bespreking weer.

    BeantwoordenVerwijderen
  4. Ik ben zo 'n lui mens dat er geen been in ziet om boekverfilmingen te gaan zien en ik heb vaak een grote bewondering voor scenarioschrijvers die van een boek (dat veel uitgebreider kan zijn en dieper kan ingaan op levensbeschouwing en filosofische of psychologische aspecten ) toch de kwintessens weet weer te geven. Ja, ik weet heus wel dat het fout kan gaan, maar er zijn verrassend veel heel geslaagde boekverfilmingen.
    "Die Wand" heb ik niet gelezen, wél gezien en ik herkende alles in de boekrecensie van Anna. Dan kan het toch zo'n slechte film niet zijn, dunkt mij.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Ja, ik had ook begrepen dat het een goede film was.

      Verwijderen
    2. Hallo Nel, kennelijk is dit dus inderdaad een film die - los van het boek - toch de moeite waard is. Ik denk nog steeds niet dat ik ga kijken, omdat ik tijdens het lezen altijd mijn eigen filmpje aanmaak in mijn hoofd en dat in dit geval graag zo wil vasthouden.

      Verwijderen
  5. Nou wist ik toch zeker dat je dit boek al lang geleden had besproken! Ben benieuwd met wiens recensie ik in de war ben.

    Het staat al een tijd op mijn lijstje, maar ik ben een beetje huiverig vanwege de wreedheden, die jij ook weer aanstipt.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Met de wreedheden valt het wel mee, Sabine. Het is vooral de inherente hardheid van de natuur die een rol speelt en één gebeurtenis aan het eind, die echter maar heel kort wordt beschreven. Vergeleken met de misdaadromans van tegenwoordig is dit boek op dat punt eigenlijk nogal terughoudend.

      Verwijderen