Bach en Mao

Zhu Xiao-Wei,
The Secret Piano: From Mao's Labour Camps
to Bach's Goldberg Variations (China, 2006).
Vertaald uit het Frans door Ellen Hinsey
Niet in het Nederlands verkrijgbaar
Memoires, 331 pp.



Ik heb (nog) nooit het beroemde Wilde zwanen van Jung Chang gelezen, maar ik denk niet dat het eerlijk is om dit boek als een soort Wilde-Zwanen-met-pianomuziek te zien. Ja, het is geschreven door een Chinese vrouw en ja, het eerste deel gaat over de verschrikkingen van het communistisch regime en met name over die van de Culturele Revolutie, maar het is nog meer een sensitieve illustratie van het belang van kunst in een mensenleven en over de absolute onmisbaarheid daarvan. Dat maakt dit aangrijpende en fascinerende boek veel meer dan het zoveelste ellende-verhaal.

De foute piano
Zhu Xiao-Wei (Sjanghai 1949) had een muzikale moeder en zo kwam het dat ze opgroeide met een piano in huis. Die piano was een belangrijke bron van inkomsten (haar moeder gaf les) maar ook een voorwerp dat de familie verdacht maakte: "only the bourgeoisie, the Chushen bu hao—people with “bad family backgrounds”—would have been able to own such an object of capitalist luxury."

Al toen ze heel jong was, werd Zhu volledig betoverd door de pianomuziek van haar moeder, zodat ze al heel vroeg les kreeg. Ze was zo getalenteerd dat ze op haar achtste op televisie optrad en op haar tiende naar een speciale muziekschool ging. Op zich was klassieke muziek niet perse fout onder Mao en vooral zijn echtgenote verbeeldde zich dat ze er verstand van had en bemoeide zich intensief met het Chinese muziekleven in die tijd. Maar de muziek moest (net als in Sovjet-Rusland) wel te allen tijde dienstbaar zijn aan de Revolutie en aan het Volk. Het conservatorium waar Zhu terecht kwam, werd daarom - toen de Culturele Revolutie in 1966 eenmaal begonnen was-  al gauw gezien als een verderfelijk instituut, een broeinest van parasieten en vijanden van het volk. Docenten en studenten gaven elkaar aan en iedereen liep het risico onderworpen te worden aan openbare sessies waarbij iemand publiekelijk moest verklaren hoe verwerpelijk hij of zij was.

De geheime piano
Ook Zhu moet er aan geloven. Op een dag komt haar docent naar haar toe met de volgende mededeling: “You cannot play the piano well if, deep inside, you are hostile to the regime,” he said. “I do not want to teach you anymore. Self-criticism will be more useful to you than piano lessons.” En zo wordt Zhu naar een heropvoedingskamp richting grens met Mongolië, waar ze vijf jaar dwangarbeid moest verrichten. Het ergste is dat ze tegelijkertijd zó gehersenspoeld werd (ze was nog maar een tiener toen ze in het werkkamp terecht kwam) dat ze een meeloper werd, iets waar ze zich na vijftig jaar nog steeds diep voor schaamt. Ze houdt het in het geestdodende kamp alleen uit omdat ze een vriendelijke bewaker ervan weet te overtuigen dat ze haar piano nodig heeft voor de communistische musical die ze er met haar mede-studenten opvoert. Deze piano en de muziek van Bach, Chopin en Rachmaninof houden haar in leven, totdat ze eindelijk het kamp mag verlaten. In 1979 krijgt ze de kans om in de VS te studeren en verlaat ze China en haar familie.

Geschokt
Hier werd het boek voor mij pas echt boeiend, omdat we 'ons' westen te zien krijgen door de ogen van een gevoelige en opmerkzame buitenstaander. Zhu is namelijk blij met de vrijheid die ze heeft, maar voelt zich als kind van het communisme ook hoogst ongemakkelijk bij het alles doordringende materialisme en is verbijsterd over de houding ten opzichte van klassieke muziek.

Here, the most universal musical work had been turned into background music. I was shocked. Were these people aware of how fortunate they were? As someone who had always listened to music with reverence, it was as if something sacred were being shattered before my eyes.

Uiteindelijk komt ze tot de conclusie dat 'in both the US and China, people had an unhealthy relationship to money. Either end of the spectrum is excessive.' Dan maakt ze kennis met de beroemde Rudolf Serkin die alles belichaamt wat voor haar het allerbelangrijkste is: integriteit en nederigheid jegens de muziek, en uiteindelijk vertrekt ze naar Frankrijk voor verdere studie. Hier komt ze tot bloei, als mens en als uitvoerend kunstenaar.

Chinese kalligrafie
Zhu is tegenwoordig een succesvol pianiste met verscheidene cd's op haar naam. Ik heb zelf een prachtige uitvoering van haar hand van Bachs Goldbergvariaties, waarover ze buitengewoon fascinerend schrijft en waarop ze een geheel eigen visie heeft.

The intertwining musical lines of Bach’s counterpoint reminds me of calligraphy, a typical Chinese art form that is primarily the art of breathing and meditation. When I practice, I think of the great masters of Chinese calligraphy who withdrew into the silence of the mountains. They watched and contemplated, refraining from any action, until one day they found they were ready.

Het was nooit in mij opgekomen om deze Duitse muziek met Chinese kalligrafie te vergelijken, maar Zhu ziet intuïtief de parallellen en weet deze op fijngevoelige wijze in haar muziek te verweven. Zhu verloochent nooit haar land en haar cultuur, alleen het regime. Ze blijft van China houden en van de millennia oude cultuur, en haar overdenkingen daarover zijn de boeiendste en verrassendste van dit prachtige boek. Synthese is het doel van deze pianiste, die in haar ontroerende memoires oprecht naar voren komt als de nederige en integere pianiste die ze graag wil zijn, en daarom lijkt het me treffend af te sluiten met een citaat van Rabindranath Tagore, de grote Indiase schrijver waar ik onlangs voor het eerst een boek van las: “Acknowledge diversity and you will achieve unity.”

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.