Het eerste Oost-West conflict

Tom Holland, Persian Fire: The First World Empire
and the Battle for the West (GB 2005)
Nederlandse titel: Perzisch vuur
Geschiedenis, 448 pp.
28 februari 2017



Het zal ergens rond 1974 zijn geweest dat wij in de Griekse les geteisterd werden door de Anabasis van Xenophon, een Atheense soldaat en historicus van ergens voor Christus die iets van doen had gehad met Perzische oorlogen en daar een (in mijn ogen) oorverdovend saai boek over had geschreven. Het schijnt dat zijn Grieks relatief gemakkelijk te volgen was en daarom was het één van de eerste teksten die wij ter vertaling voorgelegd kregen. Ik heb het boek daarna zo snel mogelijk vergeten. In het weinige dat ik me er later nog van kon herinneren, ging het over de Grieks-Perzische oorlogen waarin onder meer de roemruchte slag bij Marathon plaats vond, maar dat bleek niet te kloppen. De Grieks-Perzische oorlogen waren eerder en het was niet Xenophon die daarover geschreven had, maar Herodotus. Over die oorlogen heeft Tom Holland een boek geschreven, en wat voor boek. Het leest eerder als de heet-van-de-naald artikelen van een oorlogsverslaggever dan als een duf geschiedenisboek. Heel andere koek dan Xenophon dus.

Nou ben ik op de een of andere manier niet zo van de veldslagen en dergelijke, dus het is een hele prestatie van Holland dat hij mij mee wist te krijgen. Maar het is niet alleen oorlog wat de klok slaat in dit boek. Een groot deel van dit boek gaat over het ontstaan van het Perzische wereldrijk en vervolgens over de Griekse stadsstaatjes die zich aan de periferie daarvan bevonden. Holland doet dat vlot en smakelijk en met humor, terwijl je tegelijkertijd een behoorlijk goed beeld krijgt van beide partijen.

Mazda

Darius I

Ruim 25 eeuwen geleden smeedden de Perzen het allereerste wereldrijk in de geschiedenis. Nog niet zo lang daarvoor waren ze, vergeleken met hun veel beschaafdere buren in Mesopotamië (het huidige Irak), nog een primitieve verzameling stammen die vooral veel waarde hechtten aan hun paarden, maar rond de tijd van Darius I (c. 550-486 v.C.) was er een enorm rijk ontstaan, dat de veel oudere beschavingen van Mesopotamia aan zich had onderworpen, niet alleen met brute kracht maar ook met de nodige slimheid, wijsheid en samenwerking met de overwonnen volkeren. Ook toen al speelde religie een grote rol in wat nu Iran is, alleen was dit ruim 1000 jaar vóór de komst van de Islam en werden Darius en zijn opvolgers geïnspireerd door Ahoera Mazda 'Verlichtende Wijsheid'), de god van het Zoroastrisme, een zeer oude godsdienst waarvan er in Iran nog steeds aanhangers wonen. Holland schenkt hier behoorlijk wat aandacht aan en voor mij behoorden deze achtergrondstukken tot de boeiendste van het boek, net zoals die over de Grieken.

Themistocles, de Athener die
zo'n wezenlijke rol in
de Griekse overwinning speelde.

Watjes of conservatievelingen
Rond 500 waren deze Grieken vanuit de Perzen gezien primitieve bewoners van eenvoudige stadsstaatjes aan de rand van de beschaafde wereld. De meeste Perzen zullen nooit van de Grieken gehoord hebben. 'Athene? Waar ligt dat in godsnaam?' Maar dit veranderde toen de grenzen van het Perzische rijk zich helemaal uitstrekten tot wat nu het westen van Turkije is en de Perzen last van hen begonnen te krijgen. Ook hier krijgen we weer een boeiende en onderhoudende schets van de kibbelende Griekse stadsstaatjes en hun cultuur. Destijds waren ze vooral goed in ruzie maken: onderling en in de staatjes zelf. Het was een en al geïntrigeer van de heersende klasse en eenheid was er niet. Sparta verachtte Athene: watjes, decadente sukkels. En Athene, dat net als eerste staat was begonnen te experimenteren met een democratische bestuursvorm, moest niks van Sparta hebben: stelletje conservatievelingen. Totdat de Perzen in Klein-Azië, onder de machtige Xerxes (zoon en opvolger van Darius) een bedreiging begonnen te vormen en de schermutselingen een aanvang namen. Toen was gezamenlijk optreden ineens een kwestie van leven en dood. Dankzij de vooruitziende blik van de Atheense staatsman Themistocles en zijn aanpak die intelligentie en dwang combineerde, ontstond er niet alleen een verenigd front maar zelfs een Griekse vloot.

Calimero
Als je van een afstandje naar het begin van de Grieks-Perzische oorlogen kijkt, kun je je moeilijk voorstellen dat de Griekse underdog (hopeloos verdeeld, geen vloot) er uiteindelijk in slaagde het grootste rijk ter wereld op afstand te houden, maar dat is wel degelijk wat er gebeurde. Hoe dat ging, wordt door Holland verteld als een spannend verhaal, waarin slimheid, doorzettingsvermogen en domme mazzel allemaal een rol spelen en Calimero wonder boven wonder het pleit wint. Holland steunt vooral op de magistrale geschiedschrijving van Herodotus, maar zijn eigen verdienste is dat hij zó levendig vertelt dat het voelt alsof je er zelf bij bent of op zijn minst naar een actuele nieuwsfilm op YouTube zit te kijken.

Democratie, monotheïsme enzo
Waarom deze ouwe meuk ook nu nog belangwekkend is? In zijn inleidende hoofdstukken besteedt Holland aandacht aan de betekenis van het Grieks-Perzische conflict voor de huidige wereld. Mogelijk dat die er anders had uitgezien als het Atheense experiment met de democratie in de kiem was gesmoord.

As subjects of a foreign king, the Athenians would never have had the opportunity to develop their unique democratic culture. Much that made Greek civilization distinctive would have been aborted. The legacy inherited by Rome and passed on to modern Europe would have been immeasurably impoverished. 

Dit was het eerste grote conflict tussen Oost en West, tussen Azië en Europa in de geschiedenis en het is verleidelijk om de overwinning van de Grieken tevens te zien als een overwinning van de Westerse democratie op de Oosterse autocratie. Maar Holland relativeert die visie ook meteen weer:

By guaranteeing peace and order to the dutifully submissive, and by giving a masterly demonstration of how best to divide and rule, a succession of Persian kings had won for themselves and their people the largest empire ever seen. Indeed, it was their epochal achievement to demonstrate to future ages the very possibility of a multi-ethnic, multi-cultural, world-spanning state. 

Uiteindelijk zijn beide wereldbeelden, aldus Holland, van grote invloed geweest op de geschiedenis van Europa en het Midden-oosten als geheel.

Although the defeat of Xerxes was certainly decisive in giving to the Greeks, and therefore to all Europeans, a sense of their own distinctiveness, the impact of Persia and Greece upon history cannot entirely be confined within rigid notions of East and West. Monotheism and the notion of a universal state, democracy and totalitarianism: all can trace their origins back to the period of the Persian Wars. Justifiably it has been described as the axis of world history.

Als niet-historicus kan ik niet zeggen of deze conclusie gerechtvaardigd is of niet, wel dat Tom Holland hier, net als in zijn boek over het jaar 1000, weer uitstekende geschiedschrijving voor de leek bedrijft.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.