Lolita in Teheran

Azar Nafisi, 
Reading Lolita in Tehran:
A Memoir in Books (Iran 2003).
Nederlandse titel: Lolita lezen in Teheran
Memoires, 368 pp.



De Nederlandse ondertitel, "zeven vrouwen en hun verboden leesclub", zet de lezer tot mijn grote ergernis prompt op het verkeerde been. Alsof het een gezellig boek is, over gesluierde vrouwen die met rode oortjes Lolita lezen. Dit boek is veel beter en veel meer. De schrijfster was in de vorige eeuw docent Engelse letterkunde aan een universiteit in Teheran en toen ze uiteindelijk werd ontslagen omdat ze weigerde een sluier te dragen, ging ze met een aantal van haar beste studentes thuis verder met het lezen en analyseren van westerse schrijvers, zoals Vladimir Nabokov, Henry James, F. Scott Fitzgerald en Jane Austen - om maar een paar grootheden te noemen. Rode oortjes komen er niet aan te pas, ondanks het semi-clandestiene karakter van de bijeenkomsten. Het gaat over het universele van grote literatuur en over de relevantie ervan voor een Aziatische theocratie als het hedendaagse Iran. Ook is het een impressie uit de eerste hand van het leven in Iran van 1979 tot 1997, toen de schrijfster weer naar de VS vertrok, omdat ze het verstikkende intellectuele klimaat in Iran niet meer aankon.

Azar Nafisi in 2015 (geb. 1948)

Revolutie en de ongewenste uitkomst daarvan
De vader van Nafizi was ooit burgemeester van Teheran onder de sjah en ook die laatste hield er al een onderdrukkend regime op na, want vader Nafizi belandde in 1963 kort in de gevangenis vanwege zijn politieke ideeën. Azar Nafizi genoot vervolgens niet voor niets  een groot deel van haar onderwijs in het buitenland, eerst vanaf haar dertiende in Engeland en Zwitserland en later in de VS. Maar in 1979 keerde ze terug, toen de gehate sjah verdreven was en het nog helemaal geen uitgemaakte zaak was dat de geestelijken het land in een totalitaire theocratie zouden veranderen. Integendeel, de linkse intellectuelen hadden hele andere plannen met het land. Maar de geestelijken en hun aanhang waren bereid geweld te gebruiken om hun ideologie aan het volk op te dringen en zij wonnen het pleit, zoals we allemaal weten. Ook handig voor hen was dat er al in 1980 oorlog met buurland Irak uitbrak, want elk dictatoriaal regime heeft een vijand nodig om zijn positie te legitimeren en het volk verenigd te houden.

Het eten van een appel
Het boek heeft geen chronologische structuur, maar springt heen en weer in de tijd, waarmee het nooit een en-toen-en-toen verhaaltje wordt, maar wat wel wat extra van de lezer vraagt. Het boek is eerder opgehangen aan de thema's uit de romans die Nafisi en haar studentes bespreken en aan de enorme hindernissen waar de schrijfster en deze jonge vrouwen voortdurend tegenop lopen. Een van haar studentes heeft jaren in de gevangenis doorgebracht als politieke gevangene, een andere wordt bij elke stap die ze zet vergezeld door haar controlerende jongere broer en er is ook een voorval waarbij één van de studentes hardhandig op haar vingers getikt wordt omdat ze in het openbaar een appel eet - een vrouw die een appel blijkt per definitie sexy en dus immoreel te zijn.

Bevrijding en open ruimtes
Al meteen in het begin zegt Nafisi iets heel interessants over literatuur:

[One of my students] reminded me of a warning I was fond of repeating: do not, under any circumstances, belittle a work of fiction by trying to turn it into a carbon copy of real life; what we search for in fiction is not so much reality but the epiphany of truth.

Een diepgaande connectie met een literair werk gaat immers veel verder dan 'een stukje herkenning' of een 'wat ik er bij voelde'. Want zoiets vormt slechts een begin. Academici als Nafisi en haar buitengewoon intelligente jonge vrouwen zoeken in literatuur veel meer: een vorm van bevrijding, de open ruimtes die ze in het echte leven niet hebben. Literaire analyse geeft hen inzichten, waarmee ze - in ieder geval in hun verbeelding - uit kunnen stijgen boven de gekooide levens die het regime hen oplegt. Nafisi verwijst daarbij heel toepasselijk naar haar mythische landgenote Scheherazade, die met de kracht van het verhaal de dood op afstand hield en een cyclus van geweld doorbrak "by choosing to embrace different terms of engagement. She fashions her universe not through physical force, as does the king, but through imagination and reflection."

Het is wrang dat de literatuur - voor wat betreft Nafisi in ieder geval - niet opgewassen bleek tegen de realiteit van leven onder het bewind van Khomeini en zijn opvolgers. In 1997 verliet ze het land definitief en werd docent aan een Amerikaanse universiteit. Daar schreef ze ook deze indrukwekkende memoires.

Teheran (bron: Wikipedia)

Voor de echte liefhebber
Ik hoop dat ik de lezer met mijn bespreking van de indruk af geholpen heb, dat dit een knus en vlot geschreven 'vrouwenverhaaltje' is. Niets is minder waar: Reading Lolita in Tehran is een uitdagende en diepgravende vervlechting van observaties over literatuur en het leven onder een regime dat er alles aan gelegen is de vrije verbeeldingskracht met geweld de kop in te drukken. Prachtig als voorbereiding voor een tripje naar Iran, maar net zo zeer voor iedereen die een meer dan gemiddelde belangstelling voor literatuur heeft, dat wil zeggen: bereid is om daar oprechte moeite voor te doen.
________________________________________

Op het moment dat dit bericht gepubliceerd wordt, banjer ik door Iran en ben ik (als alles volgens plan gaat) onderweg van Isfahan naar het Alborzgebergte dat je op de foto hierboven ziet en dat Azar Nafisi toen ze daar nog woonde met zoveel liefde vanuit haar appartement in Teheran aanschouwde.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.