Het goddelijke ideaal in de praktijk

Jo Walton,
The Just City (GB 2014)
Roman, 368 pp.
Niet in het Nederlands vertaald


"She turned into a tree." Potverdorie, net als je op het punt staat om je aan een mooie maagd te vergrijpen, verandert ze in een laurierboom. Vervolgens blijkt ook nog dat je bloedeigen zuster daar verantwoordelijk voor is. Waarom in godsnaam? En als antwoord op die vraag krijg je tot overmaat van ramp te horen dat de jonge maagd jou niet wil en in haar wanhoop de godin Artemis om hulp smeekte toen je haar achterna zat. Niet te geloven. Apollo is met stomheid geslagen: Daphne wilde niet? Hè? Telt dat dan? Had hij daar rekening mee moeten houden? Dat is wel heel wonderlijk, nooit bij stil gestaan. Rare wezens, die mensen. Daar moet hij meer van weten.

Een goddelijk experiment
Met dat doel besluit Apollo tijdelijk als mens te gaan leven en mee te doen aan een experiment van Pallas Athene, die het utopische ideaal van Plato uit de 'Politeia' ( de Staat) in de praktijk wil brengen op een onbewoond eiland. Hier komt de Rechtvaardige Stad, met ruim 10.000 tienjarigen, opgekocht van slavenmarkten uit de hele mediterrane wereld uit diverse tijdperken. De 300 volwassenen die hen op moeten voeden zijn platonisten en neoplatonisten uit de periode lopend van de Griekse oudheid tot onze tijd, die tot Pallas Athene gebeden hebben om de visie van Plato te realiseren. Zij zijn daarop door haar uit hun eigen tijd zijn geplukt en in de Rechtvaardige Stad zijn afgeleverd. De stad wordt opgebouwd met behulp van geavanceerde robots die Athene uit de latere eenentwintigste eeuw haalt en vervolgens worden de kinderen aangevoerd per schip - onder hen Apollo, die zichzelf incognito heeft gereïncarneerd als het jongetje Pytheas. Het experiment kan beginnen.

In mijn vorige bericht, heb ik een beetje verteld over het ideaal van Plato's Politeia dat hier door de godin Athene in de praktijk wordt gebracht (een gedachte-experiment in een gedachte-experiment, want dit boek is natuurlijk net zo min echt als dat van Plato), dus dat beschouw ik hier als ingelast en bekend, zodat we meteen door kunnen naar het verhaal dat Walton er van heeft gemaakt.

Ontvoerd en gedropt
De hoofdstukken worden afwisselend verteld door drie verschillende personages: de god Apollo, het meisje Simmea, en Maia, één van de volwassen leiders. Simmea woonde als Lucia in het vroegchristelijke Egypte toen haar familie vermoord werd door piraten en zij meegenomen werd naar een slavenmarkt, waar ze werd gekocht voor het experiment van Athene. Maia was oorspronkelijk Ethel, een vrijgezelle domineesdochter van in de twintig wier hartstocht filosofie was, maar die in het Victoriaanse Engeland niet mocht studeren. Maia is dolgelukkig met haar nieuwe plek in de Stad, ook Simmea vind al vrij snel haar draai en Apollo leert een hoop over het menselijk bestaan.

De meester zelf
Helemaal geweldig wordt het als na een paar jaar Socrates himself uit zijn cel wordt ontvoerd, vlak voor de voltrekking van zijn doodsvonnis, en in de Stad wordt gedropt. Maar Socrates met zijn constante gevraag zet ook sommige aannames op losse schroeven. Want zijn die robots wel echt machines zonder eigen wil? En als ze inderdaad meer zijn dan kunstmatige intelligentie, is het dan nog wel moreel verantwoord om ze als slaven te gebruiken? Moet hen dan niet om toestemming gevraagd worden, net zoals toen Apollo Daphne achterna zat? En hoe zit het met de kinderen? Zij zijn weliswaar gered van de slavenmarkt, maar niemand heeft hen gevraagd of ze dit bestaan wel willen. Ze hebben geen keus wat ze met hun leven doen. Ze kiezen niet hun eigen loopbaan of hun eigen huwelijkspartner; zelfs hun nakomelingen mogen ze niet zelf opvoeden. De leiding weet wat het beste voor hun is, dat is namelijk het beste voor de samenleving als geheel. Is dat rechtvaardigheid?

Inwisselbaar
Interessante kwesties, stuk voor stuk, en in de vorm waarop Walton ze presenteert nog wel degelijk relevant. Is het boek ook geslaagd als roman? Neen, niet echt, wat mij betreft. En dan vind ik het weinig opwindende proza niet het grootste bezwaar. Hetzelfde geldt voor het zo goed als ontbreken van een plot: die is er niet, we zijn vooral getuige van het verstrijken van de jaren en de ontwikkeling van de Stad en een echte intrige ontbreekt. Maar ook dat hoeft niet perse onoverkomelijk te zijn. Wat ik de grootste manco's vond, zijn twee dingen. Ten eerste klinken alle drie de vertellers precies hetzelfde en zijn ook vrijwel alle overige personages zo onderling inwisselbaar, dat ik de bijfiguren voortdurend door elkaar haalde, zo weinig is er dat ze van elkaar onderscheidt. Wat ik ten tweede een bezwaar vond, is dat het boek hier en daar wat al te didactisch wordt. We krijgen net iets te vaak even een lesje voorgeschoteld in plaats van een verhitte discussie.

Verontwaardigde tweets
Vond ik The Just City dan een slecht boek? Nee, helemaal niet Het heeft namelijk de grote verdienste dat het een weliswaar achterhaald, maar zeer invloedrijk gedachtegoed voor iedereen toegankelijk maakt, in heldere taal en in een overzichtelijke verhaal. Walton gaat moedig tegen de tijdgeest in, want ze kent aan nadenken, afwegen en dialoog een veel hogere plaats toe dan aan even het snel de wereld insmijten van een verontwaardigde tweet. Luisteren is belangrijker dan luid roepen. Afbreken is gemakkelijk, opbouwen is verrekte lastig - zelfs als je Pallas Athene heet en je je experiment baseert op ideeën van Plato en Socrates. En het is toch wel vooruitziend van Walton om bij robots en kunstmatige intelligentie de kwestie van eigen wil en toestemming aan de orde te stellen, al deed de tv-serie Startrek dat trouwens in de vorige eeuw al.

De makke van een utopie
Het gebrek aan eigen keus en het negeren van de wil van de kinderen is waarschijnlijk de grootste fout die in dit experiment gemaakt wordt, en Plato's gebrek aan inzicht in de menselijke aard speelt ook geen onbelangrijke rol. Eigenlijk zie je al na een tijdje dat dit experiment om die redenen vermoedelijk dezelfde kant op zal gaan als alle utopieën. Hoe dat experiment verder verloopt, zien we trouwens niet in dit boek, maar in de beide vervolgdelen van deze trilogie (The Philosopher Kings en Necessity), die ik niet gelezen heb, maar die wel - net als The Just City - een grote schare enthousiaste fans hebben. En zelfs al heb ik mijn bedenkingen bij het boek als roman, het biedt wel veel aanknopingspunten voor nadenken en discussie.

Beeld uit The Matrix (1999)

Dan nog even dit ......
En dat brengt me op iets anders (maar niet helemaal, zoals we zullen zien). Juist in fantasy en science fiction (zoals dit boek, en de al genoemde tv-serie Startrek) wordt vaak met filosofische ideeën gespeeld en geëxperimenteerd. De beroemde Parabel van de Grot uit Plato's Politeia speelt geen rol in het boek van Jo Walton, maar is wel op fantastische wijze verwerkt in de science fiction film The Matrix. Als je denkt dat dat een domme actiefilm is, zit je er dus echt naast.

De film verbeeldt op visueel overdonderende wijze existentiële vragen over de aard van de werkelijkheid, die rechtstreeks geïnspireerd zijn door Plato's grot. In de film blijkt de werkelijkheid zoals wij die kennen niet de echte werkelijkheid te zijn, maar een simulatie gegenereerd door een zeer geavanceerd computerprogramma, bedoeld om de mensheid eronder te houden. De hoofdpersonen komen daartegen in opstand. Zij werpen de ketenen van een redelijk comfortabel schijnbestaan af, in ruil voor een heel wat minder comfortabele realiteit.

Kom in beweging en doe die ketenen af ! Kruip uit je grot!

Nadenken, afwegen en dialoog
Op veel trivialer niveau geldt zoiets ook voor de literatuur. Je kunt je lekker laten meeslepen door een goed verhaal of passief meedeinen op de golven van prachtig gecomponeerde zinnen, maar je kunt ook actief verder kijken. In een goed boek gaat het echte verhaal - de literaire realiteit - schuil achter de sterke plot en het knappe proza. Niet dat je niet van die plot en het proza mag genieten (integendeel), maar de ultieme werkelijkheid van een literair werk zie je nooit als je - net als de mensen in Plato's grot - alleen maar blijft zitten en voor je uit staart. Die zie je pas als je de ketenen afdoet en om je heen kijkt en het licht opzoekt.

En weet je wat het leuke is bij literatuur? De sleutel van die ketenen heb je zelf. Je hoeft er niet eens een moeilijke opleiding voor te volgen. Het enige wat je nodig hebt, is de de bereidheid om na te denken. En dat kan te allen tijde, tijdens het stofzuigen, als je naar je werk fietst, als je in de file staat, als je 's nachts wakker ligt. Of je kunt er met andere mensen over praten en goed luisteren hoe zij het boek zien en vervolgens je eigen visie nog eens kritisch beschouwen. En daar zijn we dan weer mooi terug bij de waarden die Jo Walton in The Just City verkondigt: nadenken, afwegen en dialoog. Ik zei het al: toch geen slecht boek.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.