Plato enzo

Plato door Mitch Francis (bron)

Ik denk niet dat er tegenwoordig nog hordes mensen zijn die de werken Plato (Athene c. 427 - c. 347 v.Chr.) lezen. Op het gym vertaalden wij ooit moeizaam een stuk van hem uit het originele Grieks, maar ik kan me met de beste wil van de wereld niet meer herinneren wat dat was (Hella of Margreet, weten jullie dat misschien nog?).

Invloed
Maar zijn erfenis is nog steeds gigantisch, al zullen maar weinig mensen zich daarvan bewust zijn. Heel toevallig speelt zijn filosofie een belangrijke rol in twee boeken die ik tegelijkertijd aan het lezen was. In A History of God zet Karen Armstrong uiteen hoe groot zijn invloed op het vroege christendom was en in Jo Waltons speculatieve roman The Just City wordt de ideale samenleving uit zijn Politeia (de 'Staat', geschreven rond 380 v.Chr.) in de praktijk gebracht. In 2001 werd dit werk van Plato (dat in het Engels The Republic heet) in een enquête onder filosofen door het Britse Philosopher's Magazine trouwens uitgeroepen tot het belangrijkste filosofische werk ooit.

Voor de liefhebbers
Ik wist wel van dat de Politeia af, maar had mij er nooit in verdiept. Nu is dat voor het lezen The Just City ook niet perse noodzakelijk, maar ik vond het wel een mooie aanleiding om dat alsnog te doen, gewoon uit nieuwsgierigheid en voor een beter begrip. Hierbij dan, als inleiding op mijn komende bespreking van de roman van Jo Walton, een korte (en ondeskundige) uiteenzetting van de ideeën die Plato in zijn Politeia naar voren brengt. Ik heb het uitzoekwerk vooral voor mezelf gedaan, maar wie weet is er nog anderhalve man en een paardenkop die het ook interessant vindt. En nog een waarschuwing: dit is geen uitgebreide uiteenzetting van het werk van Plato, of zelfs maar van de Politeia,, maar slechts een kleine samenvatting van de ideeën die terugkomen in The Just City. Voor veel meer informatie kun je terecht op dit Wikipedia-artikel.

Eigentijds portret van Socrates (bron)

De dialoogvorm
Plato schreef zijn filosofische werken niet als droge verhandelingen, maar als dialogen. Dit verhoogde niet alleen de levendigheid en de leesbaarheid, maar het stelde hem ook mooi in staat om verschillende ideeën tegenover elkaar te zetten en als het ware het denkproces erachter weer te geven. Wel is het daardoor moeilijk om vast te stellen, wat hij zelf nou precies dacht, omdat hij de dialogen door derden laat voeren. Zo wordt de door hem zeer bewonderde Socrates (c. 469 - c. 399 v. Chr.) regelmatig opgevoerd, maar omdat die zelf nooit iets op schrift heeft gesteld, weten we niet of hem nu door zijn grote fan Plato dingen in de mond werden gelegd, of dat hij ze daadwerkelijk heeft verkondigd.


Rechtvaardigheid
Socrates is ook de belangrijkste spreker in dat deel van de Politeia waarop Walton haar The Just City heeft gebaseerd. Al discussiërend zet hij uiteen hoe de ideale staat er volgens hem uit zou moeten zien, en waarom. Dat is het aardige van Socrates (tenminste in de wijze waarop Plato hem ten tonele voert): hij neemt zijn gespreksgenoten mee; hij laat ze mede-ontdekker zijn van zijn inzichten. De Politeia gaat voor een groot deel over rechtvaardigheid, wat het is (niet helemaal hetzelfde wat wij er onder verstaan), en hoe het bereikt zou kunnen worden. Socrates/Plato stelt zich een stad voor waarin mannen en vrouwen allen dezelfde opleiding krijgen en waarin geen privébezit bestaat. De familie-eenheid wordt afgeschaft en kinderen en partners worden gedeeld: de opvoeding is het werk van de staat en huwelijken worden vervangen door zo nu en dan gereguleerd seksueel contact, uitsluitend bedoeld om kinderen voort te brengen. Matigheid in alles is belangrijk, want zowel weelde als armoede zijn slecht voor de menselijke ontwikkeling.

Manuscript van de 'Politeia' uit 1401

Lusten en impulsen
Verder is het essentieel dat iedereen wordt ingezet voor het soort werk waar hij goed in is. Dit bepaalt de betrokkene niet zelf, maar wordt ook weer uitbesteed aan de staat. Volgens Plato/Socrates zijn mensen op die manier het gelukkigst en draagt dit bij aan stabiliteit en rechtvaardigheid. Hij deelt de bevolking in in drie klassen: de leiders, de beschermers en de werkers, die allen hun eigen positie in de samenleving hebben, waarvan het de bedoeling is dat ze die altijd behouden. Bovendien worden ze geacht zonder morren de hun toebedeelde taak te vervullen. En waarom ook niet? Ze doen tenslotte het werk waarvoor ze geacht worden de meeste aanleg te hebben en over het algemeen is dat ook waar mensen het grootste plezier aan beleven. De beste regeringsvorm is de aristocratie, met aan het hoofd een koning-wijsgeer die verlicht genoeg is om het land met rechtvaardigheid te besturen. Democratie is geen goed idee op de langere termijn, want het volk is onvoldoende in staat om zijn lusten en impulsen te beheersen. Die moeten getemperd worden met een wijsheid die het product is van decennialange studie en reflectie.

Fout in bijna elk opzicht
Het idee dat mannen en vrouwen dezelfde opleiding krijgen, zal ons allemaal wel aanspreken, en de voorgeschreven matigheid vind ik ook erg sympathiek. Maar voor de rest? Het is niet voor niks dat Julian Baggini, de hoofdredacteur van Philosopher's Magazine, in 2001: "Although The Republic was wrong on almost every point, the questions it raises and the methods it uses are essential to the western tradition of philosophy. Without it we might not have philosophy as we know it." En dat is ook niet niks.

Benieuwd wat Jo Walton met dit werk doet in haar roman? Kan het systeem van Plato werken in de praktijk? Zal het gelukkige burgers opleveren? Meer rechtvaardigheid? Is Plato eigenlijk nog wel relevant voor onze tijd? Lees meer daarover in de volgende aflevering van mijn blog.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen.