Een bijzonder soort geschiedenis

Karen Armstrong,
A History of God: The 4000-Year Quest of Judaism, Christianity and Islam (GB 1993)
Geschiedenis, filosofie, 487 pp.
Nederlandse titel: Een geschiedenis van God


Eerst maar even met de billen bloot: ik ben als ongelovige opgevoed en ben dat nog steeds. Het geloof in een bovennatuurlijk wezen dat de mens in zijn evenbeeld heeft geschapen en zich intensief met de mensheid bemoeit, is mij dus vreemd. Maar ik ben ook niet rabiaat anti-godsdienst. Alhoewel er in naam van de god waar Armstrong over schrijft de vreselijkste dingen zijn gebeurd en gebeuren, zie ik ook wel dat het geloof troost kan bieden en mensen tot goede dingen kan inspireren. Zelf haal ik mijn troost en inspiratie uit andere dingen, maar dat is slechts mijn persoonlijke levenshouding en ik gun iedereen de zijne. Mijn belangstelling voor godsdienst is er dus één van buiten uit, een oprechte interesse voor andere denkwerelden dan de mijne. Om aan die belangstelling tegemoet te komen, is dit een uitstekend boek, dat trouwens niet zozeer over de godheid zelf gaat, maar over het beeld dat de drie monotheïstische godsdienst uit het Midden-Oosten van hem ontwikkelden in de afgelopen 4.000 jaar.

Voortdurende veranderingen
Fundamentalisten en mensen die Torah, Bijbel of Koran letterlijk nemen, zullen dit boek waarschijnlijk al bij het eerste hoofdstuk schuimbekkend dicht klappen, want Armstrongs centrale stelling is dat het godsbeeld dat Joden, christenen en moslims door de eeuwen hebben opgebouwd, aan voortdurende verandering bloot staat en steeds subtiel wijzigde met de omstandigheden waarin de gelovigen zich bevonden: "The human idea of God has a history, since it has always meant something slightly different to each group of people who have used it at various points of time." Voordat het idee van de monotheïstische godheid postvatte bij de Joden was er het heidense godsbegrip:

The natural world, men and women and the gods themselves all shared the same nature and derived from the same divine substance. The pagan vision was holistic. The gods were not shut off from the human race in a separate, ontological sphere: divinity was not essentially different from humanity. There was thus no need for a special revelation of the gods or for a divine law to descend to earth from on high. The gods and human beings shared the same predicament, the only difference being that the gods were more powerful and were immortal. This holistic vision was not confined to the Middle East but was common in the ancient world.

Armstrong traceert vervolgens hoe dit heidense meergodenbegrip voor de Joden in horten en stoten evolueerde tot één, exclusief voor hen geldende god, wiens naam niet gesproken mocht worden en wiens aanzicht, de weinige keren dat hij zich aan een mens onthulde, zo verblindend en overweldigend was dat de aanschouwer ervan in shock raakte. Er was een enorme afstand ontstaan tussen de mens en het goddelijke.

Interieur van een Armeens-Orthodox
klooster (eigen foto)

Uitleggen of ondergaan
Later, met het Christendom, zou die verhouding tussen het goddelijke en het menselijke eeuwenlang onderwerp van verhitte discussie worden. Jezus heeft zelf (voor zover we na kunnen gaan, tenminste, want de evangeliën werden pas decennia na zijn dood geschreven) nooit en te nimmer gesteld dat hij de zoon van God was. Maar latere generaties konden ook niet goed accepteren dat hij gewoon een mens was geweest. Hij moest ook iets goddelijks in zich gehad hebben, alleen hoe zat dat dan precies? Over die vraag konden de kerk van Rome en de kerk van Byzantium het uiteindelijk niet eens worden en dat was de voornaamste oorzaak van het schisma tussen deze twee hoofdstromingen.

Armstrong ziet  ook een ander fundamenteel verschil tussen het westerse en het oosterse christendom. Het westen hield zich intensief bezig met theologie en verklaringen en nadenken over de godheid, terwijl het oosten het mysterie benadrukte: God was niet te verklaren, hij was niet kenbaar, je kon hem alleen ondergaan. Daarom staan en hangen de kerken in het westen vol met schilderijen waarin het lijden van Jezus wordt verhaald en ideeën als het Laatste Oordeel aanschouwelijk worden gemaakt, en bevatten oosters-orthodoxe kerken vooral iconen, heiligenafbeeldingen die bedoeld zijn voor contemplatie.

Kabbalistisch wereldbeeld
in een Latijnse vertaling

Filosofie en mystiek
Het verschil tussen een meer rationele en een meer mystieke benadering is een rode draad die steeds terug komt, ook in het jodendom en de islam. De islam bouwde al in de middeleeuwen een sterk filosofisch ingestelde theologie op (de falsafah, die veel Griekse invloeden had). Tegelijkertijd ontstond daar het soefisme, een sterk mystieke en zeer tolerante stroming die nog steeds bestaat, en door de fundamentalisten zwaar verketterd wordt. Het jodendom ontwikkelde de Kabbala, die al heel vroeg genoemd wordt, maar vooral enorme opgang maakte toen in de vijftiende de Joden uit Spanje en Portugal werden verdreven. Het is in de populaire versie van Isaac Luria een heel wonderlijk en nauwelijks te volgen mengsel van esoterie en verklarende verhalen, maar het was voor de Joden van die tijd, die een zeer traumatische periode doormaakten, precies wat ze nodig hadden en de Kabbala maakte destijds enorme opgang. De laatste tijd is Kabbala verrassend genoeg weer helemaal in de mode in New Age-kringen.

De oude Grieken weer
Een andere min of meer constante is de invloed van de oude Grieken - óók op jodendom en islam. Vooral de vertegenwoordigers van de Arabische filosofie waren sterk beïnvloed door de Hellenistische cultuur, en dan met name door Plato, wiens ideeën ook een zwaar stempel op de vroeg-christelijke denkers drukten. Plotinus, een Griekse filosoof uit de derde eeuw (die ook een personage is in Jo Walton's roman The Just City, hier besproken), was de grondlegger van een neoplatonisme waarin christelijke ideeën werden uitgelegd in de context van de filosofie van Plato: de wereld van het ideale zijn, die schuil gaat achter de materiële wereld, wordt de wereld van God, het transcendente Ene, waar de materiële wereld uit is geëmaneerd, en waarnaar we allemaal weer verlangen terug te keren. Volgens Plotinus was die terugkeer mogelijk:

To find the underlying truth of reality, the soul must re-fashion itself, undergo a period of purification (katharsis) and engage in contemplation (theoria), as Plato had advised. It will have to look beyond the cosmos, beyond the sensible world and even beyond the limitations of the intellect to see into the heart of reality. This will not be an ascent to a reality outside ourselves, however, but a descent into the deepest recesses of the mind. It is, so to speak, a climb inwards.

Een Arabische afbeelding van Socrates.

Beetje bij beetje
Dit is geen gemakkelijk boek. Niet alleen omdat de informatiedichtheid heel hoog is: ik heb hooguit een fractie kunnen weergeven van al de ontwikkelingen en stromingen die er in aan bod komen. Maar het is ook verre van gemakkelijk, omdat de ideeën en begrippen moeilijk en complex zijn, vooral voor iemand als ik die niet geschoold is in de filosofie en evenmin een religieuze achtergrond heeft. Ik heb er dan ook maanden over gedaan, met vaak slechts drie bladzijden per dag, maar het feit dat ik het heb uitgelezen geeft toch wel aan dat het boek al die inspanning echt waard is. Ik heb er ontzettend veel van geleerd en veel nieuwe inzichten door gekregen, vooral over hoe door godsdienstfilosofen in de loop der eeuwen tegen de drie monotheïstische religies werd aangekeken. Het godsbeeld van de gewone gelovige komt veel minder aan bod, om de eenvoudige reden dat daar maar weinig over bekend is, vooral als je verder terug gaat in de tijd, en in die zin is dit boek dus beperkt.

Maar dat neemt niet weg, dat Armstrong een boeiend staaltje geschiedenis heeft afgeleverd, dat misschien wel actueler is dan ooit. Waarom? Omdat het laat zien dat religies niet absoluut en statisch zijn, dat het gezicht van God steeds maar weer verandert en dat dus geen enkele godsdienst op enig moment de absolute waarheid in pacht heeft. Armstrong herinnert ons eraan dat religie grotendeels een subjectieve en diep persoonlijke ervaring is, die je alleen al om die reden niet aan anderen op kan leggen.

PS Aarzel niet om je eigen commentaar toe te voegen. Ik stel het zeer op prijs als mensen de moeite nemen om reacties of aanvullingen te plaatsen. Heb je dit boek besproken op je eigen blog? Dan zou het fijn zijn als je een link bij de reacties plaatst.